سونامی‌های مرگبار تاریخ: از لیسبون تا فوکوشیما
واژه سونامی ریشه در زبان ژاپنی دارد و از ترکیب دو کلمه "تسو" به معنای بندر و "نامی" به معنای موج تشکیل شده است. برخلاف تصور عامه، سونامی تنها یک موج نیست، بلکه مجموعه‌ای از امواج عظیم اقیانوسی است که به آن "قطار موج" می‌گویند. این امواج در اثر تغییرات ناگهانی در بستر دریا ایجاد می‌شوند.
زلزله‌های بزرگ با قدرت بیش از ۷ ریشتر، شایع‌ترین علت وقوع سونامی‌های بزرگ هستند. با این حال، فوران‌های آتشفشانی و رانش زمین در زیر آب نیز می‌توانند باعث ایجاد سونامی شوند. برخورد یک شهاب‌سنگ بزرگ نیز می‌تواند این پدیده را به وجود آورد، اما این اتفاق بسیار نادر است.
به طور خلاصه، سونامی یک پدیده طبیعی مخرب است که می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورد. شناخت عوامل ایجادکننده و نشانه‌های هشداردهنده آن، می‌تواند به کاهش آسیب‌های ناشی از این پدیده کمک کند.
علت اصلی وقوع سونامی چیست؟
بسیاری از سونامی‌ها در مناطقی از پوسته زمین رخ می‌دهند که به آن‌ها مناطق فرورانش گفته می‌شود. این مناطق محل تلاقی و فعالیت نیروهای تکتونیکی هستند. فرورانش زمانی اتفاق می‌افتد که یک صفحه تکتونیکی به زیر صفحه دیگر فرو می‌رود و به سمت گوشته زمین حرکت می‌کند. به دلیل اصطکاک شدید، این دو صفحه در هم قفل می‌شوند.
انرژی در صفحه بالایی جمع می‌شود تا زمانی که بر نیروی اصطکاک بین دو صفحه غلبه کند و ناگهان آزاد شود. اگر این حرکت ناگهانی در نزدیکی سطح بستر اقیانوس رخ دهد، صفحات عظیم به سمت بالا رانده شده و حجم عظیمی از آب دریا را جابجا می‌کنند. این جابجایی آب، باعث ایجاد سونامی می‌شود که از مرکز زلزله در تمام جهات گسترش می‌یابد.
سونامی‌هایی که در آب‌های آزاد شروع می‌شوند، ممکن است به شکل امواج کوچکی به نظر برسند، اما با سرعت بسیار زیادی حرکت می‌کنند. زمانی که این امواج به آب‌های کم‌عمق و خط ساحلی می‌رسند، ارتفاع آن‌ها به 10 متر یا بیشتر می‌رسد. قدرتمندترین سونامی‌ها می‌توانند ارتفاعی بیش از 30 متر داشته باشند و همانطور که در تاریخچه سونامی‌های ویرانگر دیده می‌شود، عواقب آن‌ها می‌تواند بسیار فاجعه‌بار باشد.
سونامی روز بوکس، ۲۰۰۴
اگرچه این زلزله از نظر بزرگی سومین زلزله بزرگ ثبت شده از سال ۱۹۹۰ بود، اما زمین‌لرزه ۹.۱ ریشتری بیشتر به خاطر سونامی مرگباری که این زلزله زیردریایی به راه انداخت، به یاد مانده است. این زلزله در سوماترا، بخش‌هایی از بنگلادش، هند، مالزی، مالدیو، میانمار، سنگاپور، سریلانکا و تایلند احساس شد. سونامی متعاقب آن، ۱۴ کشور را تا دورترین نقطه یعنی آفریقای جنوبی درنوردید.
طول گسل مسبب این سونامی حدود ۱۶۰۰ کیلومتر تخمین زده شده است. سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده تخمین زد که انرژی آزاد شده توسط زلزله‌ای که باعث سونامی شد، معادل ۲۳۰۰۰ بمب اتمی مشابه هیروشیما بوده است.
تعداد جان‌باختگان این فاجعه ۲۲۷۸۹۸ نفر (حدود یک سوم آن‌ها کودک بودند) بود که آن را به ششمین فاجعه مرگبار ثبت شده در تاریخ تبدیل کرد. میلیون‌ها نفر دیگر بی‌خانمان شدند. پس از این حادثه، کمک‌های بشردوستانه عظیمی به ارزش ۱۴ میلیارد دلار به کشورهای آسیب‌دیده ارسال شد. آگاهی در مورد سونامی به طور چشمگیری افزایش یافته است که منجر به هشدارهای متعدد سونامی در پی رویدادهای لرزه‌ای زیردریایی بعدی شده است.
مسینا، ۱۹۰۸
تصور کنید "چکمه" ایتالیا را. حالا به سمت پایین و نوک آن حرکت کنید. در آنجا تنگه مسینا را خواهید یافت که سیسیل را از استان کالابریا در ایتالیا جدا می‌کند. در ۲۸ دسامبر ۱۹۰۸، یک زلزله ۷.۵ ریشتری - که برای استانداردهای اروپا بسیار بزرگ بود - در ساعت ۵:۲۰ صبح به وقت محلی رخ داد و امواجی به ارتفاع ۱۲ متر را به هر دو ساحل فرستاد.
تحقیقات امروزی نشان می‌دهد که زلزله در واقع باعث رانش زمین زیر دریا شد که سونامی را به راه انداخت. این امواج شهرهای ساحلی از جمله مسینا و رجیو دی کالابریا را ویران کرد. تلفات جانی بین ۱۰۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰۰ نفر تخمین زده شد که ۷۰۰۰۰ نفر از آن‌ها فقط در مسینا جان باختند. بسیاری از بازماندگان به موج مهاجرانی پیوستند که ایتالیا را به مقصد ایالات متحده ترک کردند.
زلزله بزرگ لیسبون، ۱۷۵۵
در اول نوامبر سال ۱۷۵۵، حدود ساعت ۹:۴۰ صبح، زلزله‌ای با بزرگی تخمینی بین ۸.۵ و ۹.۰ در مقیاس ریشتر، با مرکزیت در اقیانوس اطلس در سواحل پرتغال و اسپانیا، منطقه اطراف را به لرزه درآورد. این زمین‌لرزه تنها برای چند لحظه لیسبون، پرتغال را تحت تاثیر قرار داد، اما حدود ۴۰ دقیقه پس از توقف لرزش، سونامی از راه رسید. این فاجعه مضاعف، موج سومی از ویرانی را به راه انداخت و آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای را در سراسر مناطق شهری ایجاد کرد.
سونامی در گستره وسیعی حرکت کرد و امواجی به ارتفاع ۲۰ متر به ساحل شمال آفریقا برخورد کرد و برخی دیگر به باربادوس و انگلیس رسیدند. تخمین زده می‌شود که تلفات جانی ناشی از این سه فاجعه در سراسر پرتغال، اسپانیا و مراکش بین ۴۰۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰ نفر بوده است. ۸۵ درصد از ساختمان‌های لیسبون ویران شدند. مطالعه معاصر این زلزله و سونامی، به عنوان سرآغاز علم مدرن لرزه‌شناسی شناخته می‌شود.
کراکاتوآ، ۱۸۸۳
این آتشفشان اندونزیایی در اوت سال ۱۸۸۳ با چنان شدتی فوران کرد که تمام ۳۰۰۰ نفر ساکن جزیره سبسی، در ۱۳ کیلومتری دهانه آتشفشان، کشته شدند. این فوران، با پرتاب ابرهای سریع‌السیر گاز داغ و پرتاب صخره‌های عظیم به دریا، باعث ایجاد امواجی به ارتفاع ۲۴ تا ۴۲ متر شد و شهرهای کاملی را ویران کرد.
گزارش شده است که صدای انفجار آتشفشانی در فاصله ۴۸۰۰ کیلومتری شنیده شده است. سونامی ناشی از آن به هند و سریلانکا رسید و حداقل یک نفر در آنجا کشته شد و امواج آن تا دوردست‌ها در آفریقای جنوبی نیز احساس شد. در مجموع، تخمین زده می‌شود که ۴۰۰۰۰ نفر جان خود را از دست داده‌اند که بیشتر این مرگ‌ها به امواج سونامی نسبت داده می‌شود.
یادگار ماندگار این رویداد مصیبت‌بار، آتشفشان باقی‌مانده، آناک کراکاتوآ است. این آتشفشان که با نام "فرزند کراکاتوآ" نیز شناخته می‌شود، در سال ۲۰۱۸ فوران کرد و با فروریختن بر روی خود، سونامی دیگری را به راه انداخت. هنگامی که امواج به خشکی رسیدند، حدود ۱۰ متر ارتفاع داشتند، اما در آن زمان تا حد زیادی تحلیل رفته بودند.
محققان تخمین می‌زنند که این سونامی در اوج خود، ارتفاعی بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ متر داشته است - یا بلندتر از مجسمه آزادی. خوشبختانه، زمانی که این سونامی به خشکی رسید، به جزیره‌ای خالی از سکنه برخورد کرد. اگر سونامی در جهت مناطق مسکونی حرکت می‌کرد، به راحتی می‌توانست به مخرب‌ترین فاجعه طبیعی دوران مدرن تبدیل شود.
توکوهو، ۲۰۱۱
در ۱۱ مارس ۲۰۱۱، زلزله‌ای به بزرگی ۹.۰ ریشتر در سواحل ژاپن رخ داد که باعث ایجاد امواجی به ارتفاع ۴۰ متر شد و به سواحل شرقی ژاپن کوبید. این تخریب منجر به آن شد که بانک جهانی آن را پرهزینه‌ترین فاجعه طبیعی ثبت شده بنامد، با تاثیر اقتصادی ۲۳۵ میلیارد دلاری. بیش از ۱۸۰۰۰ نفر جان خود را از دست دادند.
آب‌های خروشان همچنین باعث نشت مواد رادیواکتیو در نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما دای‌ایچی شد و بحثی جهانی در مورد ایمنی انرژی هسته‌ای به راه انداخت. امواج این سونامی تا شیلی رسید و در آنجا افزایش ۱.۸ متری امواج مشاهده شد.
