اراتستن: نابغه یونانی که محیط زمین را محاسبه کرد!
اراتستن (حدود 276 تا 194 قبل از میلاد)، ریاضیدانی برجسته بود که به خاطر محاسبات ریاضی دقیق و دانش عمیقش در هندسه شهرت فراوانی دارد. او نه تنها یک ریاضیدان، بلکه یک جغرافیدان، ستاره‌شناس و فیلسوف نیز بود.
اراتستن را "بتا" (دومین حرف الفبای یونانی) می‌نامیدند، زیرا اغلب اولین نبود؛ اما امروزه او به مراتب مشهورتر از معلمان "آلفا" خود است. دلیل این شهرت، ماندگاری و کاربرد کشفیات او در عصر حاضر است. مهم‌ترین دستاورد او، محاسبه دقیق محیط کره زمین و ابداع غربال اراتستن، یک روش ریاضی برای یافتن اعداد اول، است.
علاوه بر این‌ها، اراتستن یک تقویم با سال‌های کبیسه طراحی کرد، فهرستی از 675 ستاره تهیه نمود و نقشه‌های دقیقی ترسیم کرد. او همچنین به درستی تشخیص داد که سرچشمه رود نیل یک دریاچه است و بارندگی در منطقه دریاچه‌ها باعث طغیان نیل می‌شود. این یافته‌ها نشان از نبوغ و دقت نظر او در مشاهده پدیده‌های طبیعی دارد. اراتستن با تلفیق ریاضیات، جغرافیا و نجوم، نقش مهمی در پیشرفت دانش در زمان خود ایفا کرد.
زندگی و فعالیت‌های حرفه‌ای اراتستن
اراتستن، سومین کتابدار کتابخانه مشهور اسکندریه بود. او تحت نظر فلاسفه و دانشمندان برجسته‌ای همچون زنون فیلسوف رواقی، آریستون، لیسانیاس و کالیماخوس شاعر-فیلسوف به تحصیل پرداخت. این اساتید نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت علمی و فلسفی او داشتند.
یکی از آثار مهم اراتستن، کتاب "جغرافیا" (Geographica) بود که بر اساس محاسبات او از محیط کره زمین نگاشته شد. این کتاب، دانش جغرافیا را به طور قابل توجهی ارتقا داد و به عنوان یک مرجع معتبر مورد استفاده قرار گرفت. اراتستن در کتاب جغرافیا، به بررسی ویژگی‌های مختلف زمین، از جمله موقعیت شهرها، طول و عرض جغرافیایی و آب و هوا پرداخت.
بر اساس گزارش‌ها، اراتستن در سال 194 قبل از میلاد در اسکندریه از گرسنگی خودکشی کرد. علت این خودکشی دقیقاً مشخص نیست، اما برخی مورخان آن را به کهولت سن و بیماری نسبت می‌دهند.
آثار اراتستن
بسیاری از نوشته‌های اراتستن متاسفانه امروزه از بین رفته‌اند. از جمله این آثار می‌توان به رساله هندسی "درباره میانه‌ها"، اثری درباره ریاضیات نهفته در فلسفه افلاطون با عنوان "افلاطونی" و همچنین کتابی منظوم در مورد مبانی علم نجوم به نام "هرمس" اشاره کرد.
مشهورترین محاسبه اراتستن، یعنی محاسبه محیط کره زمین، در رساله گمشده "درباره اندازه‌گیری زمین" شرح داده شده است. در این رساله، او چگونگی مقایسه سایه خورشید در ظهر انقلاب تابستانی در دو مکان، اسکندریه و سیِنه (آسوان امروزی)، را توضیح می‌دهد. این روش هوشمندانه، گامی بزرگ در راستای درک بهتر ابعاد زمین بود.
محاسبه محیط زمین توسط اراتستن
اراتستن با مقایسه سایه خورشید در ظهر انقلاب تابستانی در اسکندریه و سیِنه (آسوان امروزی) و با دانستن فاصله بین این دو شهر، توانست محیط زمین را با دقت قابل توجهی محاسبه کند.
در ظهر انقلاب تابستانی، خورشید مستقیماً به درون چاهی در سیِنه می‌تابید، به این معنی که خورشید دقیقاً در بالای سر قرار داشت و هیچ سایه‌ای ایجاد نمی‌شد. در همان زمان در اسکندریه، زاویه انحراف خورشید حدود 7 درجه بود.
اراتستن با استفاده از این اطلاعات و با دانستن اینکه سیِنه 787 کیلومتر مستقیماً در جنوب اسکندریه قرار دارد، محیط زمین را 250,000 استادیا (حدود 39,700 کیلومتر) محاسبه کرد. این مقدار بسیار نزدیک به مقدار واقعی محیط زمین است که امروزه می‌دانیم (حدود 40,075 کیلومتر). روش اراتستن نشان‌دهنده نبوغ و دقت بالای او در محاسبات و اندازه‌گیری‌ها است.
