نظریه تبادل اجتماعی: چگونه سود و زیان، روابط ما را شکل می‌دهد؟

نظریه تبادل اجتماعی یک چارچوب برای درک جامعه به عنوان مجموعه‌ای از تعاملات بین افراد است. این تعاملات، بر اساس تخمین پاداش‌ها و مجازات‌ها شکل می‌گیرند. به عبارت دیگر، رفتارهای ما در تعاملات اجتماعی، تا حد زیادی تحت تاثیر سود و زیان احتمالی‌ای است که از آن تعامل انتظار داریم.

در واقع، ما به طور مداوم (آگاهانه یا ناخودآگاه) در حال تحلیل هزینه-فایده در تعاملات خود هستیم. اگر احساس کنیم که یک تعامل، پاداش بیشتری نسبت به مجازات برای ما به همراه دارد، احتمال تکرار آن تعامل بیشتر می‌شود. این پاداش می‌تواند جنبه‌های مختلفی داشته باشد، از تایید اجتماعی گرفته تا منافع مادی.

مروری بر نظریه تبادل اجتماعی

ایده اصلی در نظریه تبادل اجتماعی این است که تعاملی که منجر به تایید و پذیرش شود، احتمال تکرارش بیشتر از تعاملی است که با مخالفت و نارضایتی روبرو شود. بنابراین، می‌توان با محاسبه میزان پاداش (تایید) یا مجازات (عدم تایید) حاصل از یک تعامل، پیش‌بینی کرد که آیا آن تعامل تکرار خواهد شد یا خیر. اگر پاداش یک تعامل از هزینه‌های آن بیشتر باشد، احتمال وقوع یا ادامه آن تعامل وجود دارد.

به طور خلاصه، این نظریه معتقد است که فرمول پیش‌بینی رفتار هر فرد در هر موقعیتی به این صورت است:

رفتار (سود) = پاداش‌های تعامل - هزینه‌های تعامل

پاداش‌ها می‌توانند اشکال مختلفی داشته باشند: شناخت اجتماعی، پول، هدایا، و حتی حرکات ظریف روزمره مانند لبخند، تکان دادن سر، یا تشویق. مجازات‌ها نیز به همین ترتیب، اشکال گوناگونی دارند، از تحقیر عمومی، ضرب و شتم، یا اعدام گرفته تا حرکات ظریف مانند بالا انداختن ابرو یا اخم.

اگرچه نظریه تبادل اجتماعی در حوزه‌های اقتصاد و روانشناسی نیز کاربرد دارد، اما برای اولین بار توسط جامعه‌شناس، جورج هومنز، مطرح شد. او در مقاله‌ای در سال 1958 با عنوان "رفتار اجتماعی به عنوان تبادل" در این مورد نوشت. بعدها، جامعه‌شناسان دیگری مانند پیتر بلاو و ریچارد امرسون این نظریه را بیشتر توسعه دادند.

مثالی از نظریه تبادل اجتماعی

یک مثال ساده از نظریه تبادل اجتماعی را می‌توان در تعامل درخواست قرار ملاقات از کسی مشاهده کرد. اگر شخص مورد نظر پاسخ مثبت دهد، شما پاداش دریافت کرده‌اید و به احتمال زیاد این تعامل را با درخواست مجدد قرار ملاقات از همان شخص یا درخواست از شخص دیگری تکرار خواهید کرد.

از طرف دیگر، اگر از کسی درخواست قرار ملاقات کنید و او پاسخ منفی دهد، شما مجازات دریافت کرده‌اید که احتمالاً باعث می‌شود در آینده از تکرار این نوع تعامل با همان شخص اجتناب کنید. در واقع، فرد به دنبال به حداکثر رساندن پاداش‌ها و به حداقل رساندن مجازات‌ها در تعاملات اجتماعی خود است.

فرضیات اساسی نظریه تبادل اجتماعی

نظریه تبادل اجتماعی بر پایه یک سری فرضیات بنا شده است که درک آن را تسهیل می‌کند. این فرضیات عبارتند از:

• افرادی که در یک تعامل شرکت می‌کنند، به طور عقلانی به دنبال به حداکثر رساندن منافع خود هستند.
• بیشتر رضایت و خشنودی در انسان‌ها از طریق تعامل با دیگران حاصل می‌شود.
• افراد به اطلاعات مربوط به جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و روانشناختی تعاملات خود دسترسی دارند که به آن‌ها اجازه می‌دهد موقعیت‌های جایگزین و سودآورتر را نسبت به موقعیت فعلی خود در نظر بگیرند.
• افراد در یک سیستم رقابتی آزاد، هدف‌گرا هستند.
• تبادل در چارچوب هنجارهای فرهنگی عمل می‌کند.
• اعتبار اجتماعی بر بدهی اجتماعی ترجیح داده می‌شود.
• هرچه فرد احساس محرومیت بیشتری نسبت به یک عمل داشته باشد، ارزش بیشتری برای آن قائل خواهد شد.
• افراد عقلانی هستند و بهترین وسیله ممکن را برای رقابت در موقعیت‌های پاداش‌دهنده محاسبه می‌کنند. همین امر در مورد اجتناب از موقعیت‌های مجازات‌دهنده نیز صادق است.

به عبارت دیگر، نظریه تبادل اجتماعی فرض می‌کند که انسان‌ها موجوداتی منطقی هستند که به دنبال بهینه‌سازی سود و زیان خود در تعاملات اجتماعی هستند.

انتقادات وارد بر نظریه تبادل اجتماعی

نظریه تبادل اجتماعی، با وجود کاربردهای فراوان، از انتقادها نیز مصون نمانده است. یکی از مهم‌ترین انتقادات، فرض این نظریه مبنی بر تصمیم‌گیری‌های همیشه عقلانی انسان‌ها است. منتقدان معتقدند که این مدل نظری، قدرت و نقش احساسات را در زندگی روزمره و تعاملات انسانی نادیده می‌گیرد.

همچنین، این نظریه قدرت ساختارهای اجتماعی و نیروهای پنهان را که ناخودآگاه بر درک ما از جهان و تجربیاتمان تاثیر می‌گذارند و نقش مهمی در شکل‌دهی تعاملات ما با دیگران ایفا می‌کنند، دست کم می‌گیرد. به عبارت دیگر، این انتقاد بر این نکته تاکید دارد که رفتار انسان تنها بر اساس تحلیل سود و زیان نیست، بلکه عوامل اجتماعی و عاطفی نیز نقش بسزایی دارند.