تحقیق کیفی: راهنمای جامع روش‌ها، مزایا و کاربردها

تحقیق کیفی، نوعی پژوهش در علوم اجتماعی است که با داده‌های غیرعددی سر و کار دارد. هدف اصلی این نوع تحقیق، تفسیر معنا از این داده‌ها برای درک بهتر زندگی اجتماعی از طریق مطالعه جوامع یا مکان‌های هدفمند است.

اغلب، تحقیق کیفی در مقابل تحقیق کمی قرار می‌گیرد. تحقیق کمی از داده‌های عددی برای شناسایی روندهای گسترده و عملیات آماری برای تعیین روابط علی و همبستگی بین متغیرها استفاده می‌کند.

در جامعه‌شناسی، تحقیق کیفی معمولاً بر سطح خُردِ تعاملات اجتماعی که زندگی روزمره را تشکیل می‌دهند متمرکز است، در حالی که تحقیق کمی بیشتر بر روندهای و پدیده‌های کلان تمرکز دارد. بنابراین، برای درک دقیق پدیده‌های اجتماعی، استفاده از هر دو نوع تحقیق کیفی و کمی ضروری است.

نکات کلیدی

• مشاهده و غوطه‌وری
• مصاحبه‌ها
• نظرسنجی‌های با پاسخ باز
• گروه‌های متمرکز
• تحلیل محتوای مواد بصری و متنی
• تاریخ شفاهی

این روش‌ها به محققان کمک می‌کنند تا درک عمیق‌تری از پدیده‌های اجتماعی پیدا کرده و روابط پیچیده بین افراد و جوامع را کشف کنند.

هدف از انجام تحقیقات کیفی

تحقیقات کیفی، ریشه‌ای عمیق در جامعه‌شناسی دارد و از همان آغاز پیدایش این رشته، مورد استفاده قرار گرفته است. جذابیت این نوع تحقیق برای دانشمندان علوم اجتماعی از این رو است که به آن‌ها اجازه می‌دهد تا معانی‌ای را که افراد به رفتار، اعمال و تعاملات خود با دیگران نسبت می‌دهند، بررسی کنند.

درحالی‌که تحقیقات کمی برای شناسایی روابط بین متغیرها مفید هستند، به‌عنوان مثال ارتباط بین فقر و نفرت نژادی، تحقیقات کیفی می‌توانند چرایی وجود این ارتباط را با مراجعه مستقیم به منبع – خودِ مردم – روشن کنند. در واقع، تحقیقات کیفی برای آشکار ساختن معنایی طراحی شده‌اند که به عمل یا نتایجی که معمولاً توسط تحقیقات کمی اندازه‌گیری می‌شوند، شکل می‌دهد. بنابراین، محققان کیفی به بررسی معانی، تفسیرها، نمادها، فرآیندها و روابط زندگی اجتماعی می‌پردازند. این نوع تحقیقات، داده‌های توصیفی تولید می‌کنند که محقق باید با استفاده از روش‌های دقیق و سیستماتیک رونویسی، کدگذاری و تحلیل روندها و موضوعات، آن‌ها را تفسیر کند.

تحقیقات کیفی با تمرکز بر زندگی روزمره و تجربیات افراد، بستر مناسبی برای ایجاد نظریه‌های جدید با استفاده از روش استقرایی فراهم می‌کنند. این نظریه‌ها سپس می‌توانند با تحقیقات بیشتر مورد آزمایش قرار گیرند و درک بهتری از پدیده‌های اجتماعی ارائه دهند.

روش‌های تحقیق کیفی

محققان کیفی با استفاده از حواس خود (چشم، گوش) و هوش خود، به جمع‌آوری ادراکات و توصیفات عمیق از جمعیت‌ها، مکان‌ها و رویدادهای هدفمند می‌پردازند. یافته‌های آن‌ها از طریق روش‌های متنوعی جمع‌آوری می‌شود و اغلب، یک محقق در طول یک مطالعه کیفی حداقل از دو یا چند روش زیر استفاده می‌کند:

• مشاهده مستقیم: در مشاهده مستقیم، محقق افراد را در حین انجام فعالیت‌های روزمره بدون مشارکت یا مداخله مورد مطالعه قرار می‌دهد. این نوع تحقیق اغلب برای افراد تحت مطالعه ناشناخته است و به همین دلیل، باید در اماکن عمومی انجام شود که افراد انتظار معقولی از حفظ حریم خصوصی ندارند. برای مثال، یک محقق ممکن است نحوه تعامل غریبه‌ها در مکان‌های عمومی را در حین تماشای یک هنرمند خیابانی مشاهده کند.
• نظرسنجی‌های با پاسخ باز: در حالی که بسیاری از نظرسنجی‌ها برای تولید داده‌های کمی طراحی شده‌اند، بسیاری نیز با سؤالات باز طراحی می‌شوند که امکان تولید و تحلیل داده‌های کیفی را فراهم می‌کنند. برای مثال، یک نظرسنجی ممکن است برای بررسی این موضوع استفاده شود که رأی‌دهندگان نه تنها کدام نامزد سیاسی را انتخاب کرده‌اند، بلکه چرا آن‌ها را با کلمات خود انتخاب کرده‌اند.
• گروه متمرکز (کانونی): در یک گروه متمرکز، محقق یک گروه کوچک از شرکت‌کنندگان را در یک مکالمه درگیر می‌کند تا داده‌های مربوط به سؤال تحقیق را تولید کند. گروه‌های متمرکز می‌توانند بین 5 تا 15 شرکت‌کننده داشته باشند. دانشمندان علوم اجتماعی اغلب از آن‌ها در مطالعاتی استفاده می‌کنند که یک رویداد یا روند را که در یک جامعه خاص رخ می‌دهد، بررسی می‌کنند. آن‌ها در تحقیقات بازار نیز رایج هستند.
• مصاحبه‌های عمیق: محققان مصاحبه‌های عمیق را با صحبت کردن با شرکت‌کنندگان در یک محیط یک به یک انجام می‌دهند. گاهی اوقات محقق با یک فهرست از پیش تعیین شده از سؤالات یا موضوعات برای بحث به مصاحبه نزدیک می‌شود، اما اجازه می‌دهد که مکالمه بر اساس نحوه پاسخ شرکت‌کننده تکامل یابد. در مواقع دیگر، محقق موضوعات مورد علاقه خاصی را شناسایی کرده است، اما یک راهنمای رسمی برای مکالمه ندارد، بلکه به شرکت‌کننده اجازه می‌دهد آن را هدایت کند.
• تاریخ شفاهی: روش تاریخ شفاهی برای ایجاد یک گزارش تاریخی از یک رویداد، گروه یا جامعه استفاده می‌شود و معمولاً شامل مجموعه‌ای از مصاحبه‌های عمیق است که با یک یا چند شرکت‌کننده در یک دوره زمانی طولانی انجام می‌شود.
• مشاهده مشارکتی: این روش مشابه مشاهده است، با این تفاوت که در این روش، محقق همچنین در عمل یا رویدادها شرکت می‌کند تا نه تنها دیگران را مشاهده کند، بلکه تجربه دست اول در محیط را نیز به دست آورد.
• مشاهده قوم‌نگارانه: مشاهده قوم‌نگارانه، فشرده‌ترین و عمیق‌ترین روش مشاهده است. این روش که ریشه در انسان‌شناسی دارد، محقق خود را به طور کامل در محیط تحقیق غرق می‌کند و به مدت ماه‌ها یا سال‌ها به عنوان یکی از شرکت‌کنندگان در میان آن‌ها زندگی می‌کند. با این کار، محقق تلاش می‌کند تا زندگی روزمره را از دیدگاه افراد مورد مطالعه تجربه کند تا گزارش‌های عمیق و طولانی‌مدت از جامعه، رویدادها یا روندهای تحت مشاهده تهیه کند.
• تحلیل محتوا: این روش توسط جامعه‌شناسان برای تحلیل زندگی اجتماعی با تفسیر کلمات و تصاویر از اسناد، فیلم، هنر، موسیقی و سایر محصولات و رسانه‌های فرهنگی استفاده می‌شود. محققان به نحوه استفاده از کلمات و تصاویر و زمینه‌ای که در آن استفاده می‌شوند، نگاه می‌کنند تا استنباط‌هایی در مورد فرهنگ زیربنایی داشته باشند. تحلیل محتوای مطالب دیجیتال، به ویژه آنچه توسط کاربران رسانه‌های اجتماعی تولید می‌شود، به یک تکنیک محبوب در علوم اجتماعی تبدیل شده است.

در حالی که بیشتر داده‌های تولید شده توسط تحقیق کیفی با استفاده از چشم و مغز محقق کدگذاری و تحلیل می‌شوند، استفاده از نرم‌افزار کامپیوتری برای انجام این فرآیندها در علوم اجتماعی به طور فزاینده‌ای محبوب است. این نوع تحلیل نرم‌افزاری زمانی به خوبی کار می‌کند که داده‌ها برای پردازش توسط انسان بیش از حد بزرگ باشند، اگرچه عدم وجود یک مفسر انسانی یک انتقاد رایج از استفاده از نرم‌افزار کامپیوتری است.

مزایا و معایب تحقیق کیفی

تحقیق کیفی، مانند هر روش تحقیق دیگری، دارای نقاط قوت و ضعف خاص خود است. درک این مزایا و معایب به محققان کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری در مورد انتخاب روش تحقیق مناسب برای سؤالات پژوهشی خود بگیرند.

از جمله مزایای تحقیق کیفی، ایجاد درک عمیق از نگرش‌ها، رفتارها، تعاملات، رویدادها و فرآیندهای اجتماعی است که زندگی روزمره را تشکیل می‌دهند. با انجام این کار، به دانشمندان علوم اجتماعی کمک می‌کند تا درک کنند که چگونه زندگی روزمره تحت تأثیر عوامل گسترده‌ای مانند ساختار اجتماعی، نظم اجتماعی و انواع نیروهای اجتماعی قرار می‌گیرد. این مجموعه از روش‌ها همچنین از این مزیت برخوردار است که انعطاف‌پذیر بوده و به راحتی با تغییرات در محیط تحقیق سازگار می‌شود و در بسیاری از موارد می‌تواند با حداقل هزینه انجام شود.

با این حال، تحقیق کیفی معایبی نیز دارد. یکی از این معایب این است که دامنه آن نسبتاً محدود است، بنابراین یافته‌های آن همیشه به طور گسترده قابل تعمیم نیستند. محققان همچنین باید در استفاده از این روش‌ها احتیاط کنند تا اطمینان حاصل کنند که داده‌ها را به گونه‌ای تحت تأثیر قرار نمی‌دهند که به طور قابل توجهی آن را تغییر دهد و اینکه تعصب شخصی ناموجهی را در تفسیر یافته‌ها وارد نمی‌کنند. خوشبختانه، محققان کیفی آموزش‌های دقیقی را دریافت می‌کنند که برای حذف یا کاهش این نوع تعصبات پژوهشی طراحی شده است.