تاریخچه چرخ دستی (فرغون): از چین باستان تا اروپای قرون وسطی
چرخ دستی، این وسیله ساده و کارآمد که امروزه در همه جا از مزارع گرفته تا کارگاه‌های ساختمانی دیده می‌شود، داستان جالبی دارد. این وسیله نقلیه دستی تک‌چرخ، برای حمل و نقل آسان‌تر انواع بارها از محصولات کشاورزی و مواد معدنی گرفته تا مصالح ساختمانی و حتی افراد بیمار یا مجروح، اختراع شده است.
شاید با دیدن چرخ دستی، به سادگی آن پی ببرید و فکر کنید چرا زودتر از اینها اختراع نشده است. به جای اینکه بار سنگین را روی دوش خود حمل کنید یا به حیوانی بارکش زحمت دهید، می‌توانید آن را در یک محفظه با یک چرخ و دسته‌های بلند قرار دهید و به راحتی هل دهید. اما چه کسی برای اولین بار این ایده درخشان را عملی کرد؟ چرخ دستی کجا اختراع شد؟
در ادامه به طور خلاصه به این پرسش‌ها پاسخ خواهیم داد:
- اولین چرخ دستی‌ها در چین و در دوران سلسله هان (حدود سال ۱۰۰ میلادی) اختراع شدند.
- جنگ‌سالار معروف، جوگه لیانگ (Zhuge Liang)، در سال ۲۳۱ میلادی، چرخ دستی را برای استفاده‌های نظامی بهبود بخشید و طراحی آن را به گونه‌ای تغییر داد که چرخ در مرکز قرار گیرد.
- چرخ دستی‌ها در قرن دوازدهم میلادی در اروپا محبوبیت پیدا کردند، احتمالاً این محبوبیت تحت تأثیر داستان‌هایی از خاورمیانه بوده است.
نخستین چرخ دستی: اختراعی چینی
به نظر می‌رسد چرخ دستی، مانند بسیاری از اختراعات کلیدی دیگر مانند باروت، کاغذ، لرزه‌نگار، پول کاغذی، قطب‌نما مغناطیسی و کمان زنبورکی، برای اولین بار در چین اختراع شده است.
قدیمی‌ترین شواهد موجود از چرخ دستی‌های چینی، به تصاویری مربوط به حدود سال ۱۰۰ میلادی، در دوران سلسله هان، باز می‌گردد. این چرخ دستی‌ها دارای یک چرخ در جلوی بار بودند و اپراتور با گرفتن دسته‌ها حدود نیمی از وزن بار را تحمل می‌کرد. یک نقاشی دیواری در مقبره‌ای در نزدیکی چنگدو، در استان سیچوان، که قدمت آن به ۱۱۸ سال پس از میلاد می‌رسد، مردی را در حال استفاده از چرخ دستی نشان می‌دهد. مقبره دیگری نیز در استان سیچوان، شامل تصویری از چرخ دستی در نقوش برجسته حک شده بر روی دیوار خود است؛ قدمت این نمونه به سال ۱۴۷ میلادی باز می‌گردد.
نوآوری در محل قرارگیری چرخ: نقش جوگه لیانگ
بر اساس کتاب «وقایع سه امپراتوری» نوشته چن شو، دانشمند چینی در قرن سوم میلادی، صدراعظم سلسله شو هان در دوره سه امپراتوری، یعنی جوگه لیانگ، در سال ۲۳۱ میلادی نوع جدیدی از چرخ دستی را به عنوان یک فناوری نظامی اختراع کرد. در آن زمان، شو هان درگیر جنگ با سائو وی، دیگر امپراتوری از سه امپراتوری بود.
جوگه لیانگ به روشی کارآمد نیاز داشت تا یک نفر بتواند مقادیر زیادی غذا و مهمات را به خط مقدم منتقل کند، بنابراین ایده ساخت یک "گاو چوبی" با یک چرخ به ذهنش رسید. نام مستعار سنتی دیگر برای این گاری دستی ساده "اسب لغزنده" است. این وسیله نقلیه دارای یک چرخ بود که در مرکز قرار داشت و بارها به صورت خورجینی در دو طرف یا روی آن حمل می‌شد. اپراتور واگن را به جلو می‌راند و هدایت می‌کرد، اما تمام وزن توسط چرخ تحمل می‌شد. با استفاده از گاو چوبی، یک سرباز به راحتی می‌توانست غذای کافی برای تغذیه چهار مرد را برای کل ماه حمل کند - یا خود آن چهار مرد را. در نتیجه، شو هان تلاش کرد تا این فناوری را مخفی نگه دارد - آنها نمی‌خواستند برتری خود را نسبت به سائو وی از دست بدهند.
مدعی یونانی: یک احتمال ضعیف
شواهد بسیار اندکی وجود دارد که نشان می‌دهد یونانیان ممکن است از اوایل قرن پنجم قبل از میلاد دارای یک گاری تک‌چرخ بوده‌اند. یک فهرست ابزار و تجهیزات یک سازنده از سایت یونانی Eleusis حاوی فهرستی از ابزار و تجهیزات است که شامل هیستریا (قسمت‌های بالایی) یک tetrakyklos (وسیله نقلیه چهار چرخ) و یکی برای یک monokyklos (وسیله نقلیه یک چرخ) است. اما همین! هیچ توضیحی فراتر از نام وجود ندارد و هیچ اشاره دیگری به چنین وسیله نقلیه‌ای در هیچ متن یونانی یا رومی دیگری دیده نمی‌شود.
فرآیندهای کشاورزی و معماری رومی به خوبی مستند شده‌اند: به ویژه فهرست‌های سازندگان معمولاً حفظ می‌شدند. رومی‌ها به گاری‌های چهار چرخ که توسط گاوها، حیوانات بارکش یا انسان‌ها کشیده می‌شدند، وابسته بودند. انسان‌ها بارها را در ظروفی در دست خود حمل می‌کردند یا از شانه‌های خود آویزان می‌کردند. هیچ چرخ دستی (تک چرخ) وجود نداشت.
ظهور دوباره در اروپای قرون وسطی
استفاده مداوم و پیوسته از چرخ دستی در اروپا از قرن دوازدهم میلادی با اقتباس از cenovectorium آغاز می‌شود. cenovectorium (واژه لاتین به معنای "حمل کننده کود") در اصل گاری‌ای با دستگیره در هر دو انتها بود که توسط دو نفر حمل می‌شد. اولین مدرک مبنی بر جایگزینی یک چرخ به جای یکی از انتهای گاری در اروپا، داستانی است که حدود سال ۱۱۷۲ توسط ویلیام کانتربری در کتاب "معجزات سنت توماس بکت" نوشته شده است. این داستان مربوط به مردی است که از یک cenovectorium تک چرخ برای بردن دختر فلج خود برای دیدن سنت توماس در کانتربری استفاده می‌کند.
این ایده (در نهایت) از کجا آمد؟ مورخ بریتانیایی، ام.جی.تی. لوئیس، پیشنهاد می‌کند که ممکن است صلیبیون در خاورمیانه با داستان‌هایی از وسایل نقلیه تک چرخ برخورد کرده باشند، شاید به عنوان داستان‌هایی از ملوانان عرب که از چین بازدید کرده بودند. مطمئناً، خاورمیانه در آن زمان یک بازار تجاری بین‌المللی بزرگ بود. اما به نظر می‌رسد که پیشنهاد دیگر لوئیس محتمل‌تر باشد: یک اختراع موردی، همانطور که بسیاری از وسایل نقلیه دیگر از زمان اختراع محور در ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد اختراع شده‌اند. گاری‌های دستی با دو چرخ که توسط یک نفر کار می‌کنند (اساساً یک چرخ دستی دو چرخ)، گاری‌های دو چرخ که توسط یک حیوان کشیده می‌شوند، واگن‌های چهار چرخ که توسط اسب یا گاو کشیده می‌شوند، ریکشاهای دو چرخ که توسط مردم کشیده می‌شوند: همه اینها و بسیاری دیگر به طور متناوب در طول تاریخ برای حمل کالا و مردم استفاده شده‌اند.
