کودتا چیست؟ تعریف و نمونه های تاریخی

کودتا، به عنوان یکی از مهم ترین و پیچیده ترین پدیده های سیاسی، همواره نقش تعیین کننده ای در تغییر ساختارهای حکومتی و اجتماعی کشورها ایفا کرده است. این اقدام، که معمولاً به صورت غیرقانونی و با استفاده از نیروی نظامی یا گروه های کوچک سیاسی انجام می شود، هدف اصلی آن جایگزینی رهبران و مقامات کلیدی دولت است. برخلاف انقلاب ها که اغلب با تغییرات گسترده در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی همراه هستند، کودتاها معمولاً به دنبال تغییرات محدود در سطح رهبری هستند. در این مقاله، به بررسی تعریف کودتا، انواع آن و نمونه های تاریخی مهم در جهان می پردازیم تا درک بهتری از این پدیده سیاسی به دست آوریم.

تعریف کودتا و ویژگی های اصلی آن

کودتا، که از واژه فرانسوی coup d'État گرفته شده است، به اقدام ناگهانی و اغلب خشونت آمیز برای سرنگونی یک دولت موجود توسط یک گروه کوچک اشاره دارد. این گروه معمولاً از نیروهای نظامی، سیاسی یا نخبگان داخلی تشکیل می شود که به دنبال تصرف قدرت به شیوه ای غیرقانونی و غیرقانونی هستند. برخلاف انقلاب ها که با مشارکت گسترده مردم و هدف تغییرات اساسی در ساختارهای اجتماعی و سیاسی همراه است، کودتاها عموماً تنها به جایگزینی رهبران و مقامات کلیدی دولت محدود می شوند.

به گفته کلایتون تاین، دانشمند علوم سیاسی دانشگاه کنتاکی، کودتاها به عنوان «تلاش های غیرقانونی و آشکار توسط نظامیان یا نخبگان دیگر در دستگاه حکومتی برای برکناری رهبر فعلی» تعریف می شوند. موفقیت یک کودتا اغلب به حمایت بخش هایی از نیروهای مسلح، پلیس و سایر عناصر نظامی وابسته است. این اقدامات معمولاً بدون تغییر در ایدئولوژی های اساسی اجتماعی و سیاسی کشور انجام می شوند و هدف اصلی آن ها کنترل قدرت و جایگزینی رهبران است.

یکی از اولین نمونه های مدرن کودتا، کودتای ۱۸-۱۹ برومر در سال ۱۷۹۹ بود که در آن ناپلئون بناپارت دولت فرانسه را سرنگون کرد و حکومت کنسول ها را جایگزین آن نمود. این کودتا بدون خونریزی انجام شد، اما در بسیاری از موارد دیگر، کودتاها با خشونت و درگیری های گسترده همراه بوده اند، به ویژه در کشورهای آمریکای لاتین در قرن نوزدهم و کشورهای آفریقایی در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ که در حال کسب استقلال بودند.

تفاوت کودتا با انقلاب

کودتا و انقلاب دو پدیده سیاسی متمایز هستند که هر دو به تغییر حکومت منجر می شوند، اما در اهداف، روش ها و مشارکت کنندگان تفاوت های اساسی دارند. کودتا معمولاً توسط یک گروه کوچک و سازمان یافته، مانند نظامیان یا نخبگان سیاسی، انجام می شود و هدف اصلی آن جایگزینی رهبران و مقامات کلیدی دولت است. این اقدام اغلب به صورت ناگهانی و با استفاده از نیروی نظامی یا فشار سیاسی صورت می گیرد و نیازی به مشارکت گسترده مردم ندارد.

در مقابل، انقلاب ها معمولاً با مشارکت گسترده ی مردم و هدف ایجاد تغییرات اساسی در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی همراه هستند. انقلاب ها اغلب به دنبال تغییر نظام حکومتی، مانند جایگزینی یک سلطنت با یک جمهوری یا ایجاد یک سیستم کاملاً جدید هستند. برخلاف کودتاها که معمولاً تغییرات محدودی در سطح رهبری ایجاد می کنند، انقلاب ها به دنبال دگرگونی های عمیق و پایدار در جامعه هستند.

به عنوان مثال، انقلاب بلشویکی در سال ۱۹۱۷ در روسیه، که منجر به سرنگونی حکومت تزاری و ایجاد یک نظام کمونیستی شد، نمونه ای از یک انقلاب است. در حالی که کودتای ۲۰۱۳ در مصر، که در آن ژنرال عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور منتخب محمد مرسی را برکنار کرد، نمونه ای از یک کودتا محسوب می شود. این تفاوت ها نشان می دهد که کودتاها و انقلاب ها هرچند هر دو به تغییر حکومت منجر می شوند، اما در ماهیت و اهداف خود کاملاً متفاوت هستند.

انواع کودتا: کودتای پیشرو، کودتای محافظه کار و کودتای وتویی

کودتاها بر اساس اهداف و روش های اجرایی به انواع مختلفی تقسیم می شوند. ساموئل هانتینگتون، دانشمند علوم سیاسی، در کتاب خود با عنوان نظم سیاسی در جوامع در حال تغییر (۱۹۶۸)، سه نوع اصلی کودتا را معرفی کرده است که هر کدام ویژگی های منحصر به فردی دارند:

کودتای پیشرو

این نوع کودتا، که رایج ترین شکل کودتا است، زمانی رخ می دهد که یک گروه مخالف، اعم از نظامی یا غیرنظامی، دولت موجود را سرنگون کرده و خود را به عنوان رهبران جدید کشور جایگزین می کند. هدف اصلی این نوع کودتا، ایجاد تغییرات اساسی در ساختار حکومتی است. یک نمونه تاریخی از این نوع کودتا، انقلاب بلشویکی در سال ۱۹۱۷ است که در آن کمونیست های روسیه به رهبری ولادیمیر لنین حکومت تزاری را سرنگون کردند.

کودتای محافظه کار

کودتای محافظه کار معمولاً با توجیه «منافع ملی» انجام می شود و زمانی رخ می دهد که یک گروه نخبه، قدرت را از گروه نخبه دیگری می گیرد. این نوع کودتا اغلب توسط نظامیان انجام می شود و هدف آن حفظ وضع موجود یا جلوگیری از تغییرات رادیکال است. به عنوان مثال، کودتای سال ۲۰۱۳ در مصر، که در آن ژنرال عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور محمد مرسی را برکنار کرد، نمونه ای از یک کودتای محافظه کار محسوب می شود.

کودتای وتویی

در کودتای وتویی، نیروهای نظامی برای جلوگیری از تغییرات رادیکال سیاسی وارد عمل می شوند. این نوع کودتا معمولاً زمانی رخ می دهد که نظامیان احساس می کنند تغییرات پیشنهادی ممکن است به ثبات کشور آسیب برساند. کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ در ترکیه، که توسط بخشی از ارتش برای جلوگیری از اقدامات رئیس جمهور رجب طیب اردوغان در جهت تضعیف سکولاریسم انجام شد، نمونه ای از یک کودتای وتویی است.

این تقسیم بندی نشان می دهد که کودتاها بسته به اهداف و شرایط، می توانند اشکال مختلفی داشته باشند و تأثیرات متفاوتی بر جوامع بگذارند.

نمونه های تاریخی کودتا در مصر، ترکیه، سودان و میانمار

کودتاها در طول تاریخ به ویژه در کشورهایی با ساختارهای سیاسی ناپایدار، بارها رخ داده اند. در این بخش به بررسی برخی از مهم ترین نمونه های تاریخی کودتا در کشورهای مصر، ترکیه، سودان و میانمار می پردازیم.

کودتای ۲۰۱۱ مصر

در ژانویه ۲۰۱۱، میلیون ها مصری در اعتراض به حکومت حسنی مبارک، رئیس جمهور وقت، به خیابان ها آمدند. این اعتراضات که با خواست هایی مانند پایان دادن به خشونت پلیس، آزادی های سیاسی و بهبود شرایط اقتصادی همراه بود، منجر به استعفای مبارک در فوریه ۲۰۱۱ شد. پس از آن، قدرت به یک شورای نظامی به رهبری محمد حسین طنطاوی منتقل شد. این کودتا با خشونت های گسترده همراه بود و منجر به کشته شدن بیش از ۸۰۰ نفر و زخمی شدن هزاران نفر شد.

کودتای ۲۰۱۳ مصر

در ژوئیه ۲۰۱۳، ژنرال عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور منتخب محمد مرسی را برکنار کرد و قانون اساسی مصر را به حالت تعلیق درآورد. این کودتا با دستگیری مرسی و رهبران اخوان المسلمین همراه بود و منجر به درگیری های خشونت آمیز بین طرفداران و مخالفان مرسی شد. در ۱۴ اوت ۲۰۱۳، نیروهای امنیتی صدها نفر از معترضان طرفدار مرسی را کشتند، که به عنوان یکی از خونین ترین سرکوب های اعتراضات در تاریخ معاصر شناخته می شود.

کودتای نافرجام ۲۰۱۶ ترکیه

در ژوئیه ۲۰۱۶، بخشی از ارتش ترکیه تلاش کرد تا رئیس جمهور رجب طیب اردوغان را سرنگون کند. این کودتا که توسط شورای صلح در خانه سازمان دهی شده بود، با مقاومت نیروهای وفادار به اردوغان شکست خورد. دلایل این کودتا شامل نگرانی هایی درباره تضعیف سکولاریسم و نقض حقوق بشر تحت حکومت اردوغان بود. پس از شکست کودتا، اردوغان دستور دستگیری ده ها هزار نفر را صادر کرد.

کودتای ۲۰۱۹ سودان

در آوریل ۲۰۱۹، عمر البشیر، دیکتاتور سودان که نزدیک به ۳۰ سال حکومت کرده بود، توسط بخشی از ارتش سودان برکنار شد. پس از دستگیری البشیر، قانون اساسی کشور به حالت تعلیق درآمد و دولت منحل شد. ژنرال عبدالفتاح البرهان به عنوان رئیس شورای نظامی انتقالی و رئیس جمهور جدید سودان سوگند یاد کرد.

کودتای ۲۰۲۱ میانمار

معترضان در حالی که در مقابل سفارت ایالات متحده برای اعتراض به کودتای نظامی فوریه 2021 در یانگون، میانمار تجمع می کنند، بنرهایی در دست دارند.

Hkun Lat / Getty Images

در فوریه ۲۰۲۱، ارتش میانمار کنترل کشور را در دست گرفت و یک سال وضعیت اضطراری اعلام کرد. این کودتا پس از انتخابات عمومی انجام شد که در آن حزب اتحاد ملی برای دموکراسی به رهبری آنگ سان سوچی به پیروزی رسیده بود. ارتش ادعا کرد که انتخابات تقلبی بوده است، اما کمیسیون انتخابات این ادعاها را رد کرد. پس از کودتا، اعتراضات گسترده ای در سراسر کشور آغاز شد و منجر به کشته شدن بیش از ۱۱۰۰ نفر و آوارگی ده ها هزار نفر شد.

این نمونه ها نشان می دهند که کودتاها می توانند تأثیرات عمیق و طولانی مدتی بر ساختار سیاسی و اجتماعی کشورها داشته باشند.

تأثیرات کودتا بر ساختار سیاسی و اجتماعی کشورها

کودتاها به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای تغییر حکومت، تأثیرات عمیقی بر ساختار سیاسی و اجتماعی کشورها دارند. این تأثیرات می توانند کوتاه مدت یا بلندمدت باشند و در بسیاری از موارد، منجر به بی ثباتی و ناآرامی های گسترده در جامعه شوند.

تأثیرات سیاسی

کودتاها معمولاً منجر به تغییرات ناگهانی در رهبری و ساختار حکومتی می شوند. این تغییرات اغلب با تعلیق قانون اساسی، انحلال نهادهای دموکراتیک و افزایش قدرت نظامیان همراه است. در بسیاری از موارد، کودتاها منجر به ایجاد حکومت های نظامی یا دیکتاتوری می شوند که به جای تقویت دموکراسی، آزادی های سیاسی را محدود می کنند. به عنوان مثال، کودتای ۲۰۱۳ در مصر منجر به افزایش قدرت نظامیان و تضعیف نهادهای مدنی شد.

تأثیرات اجتماعی

کودتاها اغلب با خشونت و درگیری های داخلی همراه هستند که می توانند منجر به تلفات جانی و آوارگی گسترده شوند. این خشونت ها نه تنها باعث ایجاد ترس و ناامنی در جامعه می شوند، بلکه می توانند شکاف های اجتماعی را نیز عمیق تر کنند. به عنوان مثال، کودتای ۲۰۲۱ در میانمار منجر به اعتراضات گسترده و سرکوب خشونت آمیز شد که در نتیجه آن، بیش از ۲۰۰ هزار نفر آواره شدند و بیش از ۱۱۰۰ نفر کشته شدند.

تأثیرات اقتصادی

کودتاها می توانند تأثیرات منفی قابل توجهی بر اقتصاد کشورها داشته باشند. بی ثباتی سیاسی و ناامنی ناشی از کودتاها اغلب منجر به کاهش سرمایه گذاری خارجی، تضعیف زیرساخت های اقتصادی و افزایش بیکاری می شود. به عنوان مثال، کودتای ۲۰۱۶ در ترکیه منجر به کاهش ارزش لیر و افزایش نگرانی ها درباره آینده اقتصادی این کشور شد.

تأثیرات بین المللی

کودتاها می توانند روابط بین المللی کشورها را نیز تحت تأثیر قرار دهند. بسیاری از کودتاها با محکومیت جامعه بین المللی مواجه می شوند و ممکن است منجر به تحریم های اقتصادی یا دیپلماتیک شوند. به عنوان مثال، کودتای ۲۰۱۹ در سودان منجر به تعلیق عضویت این کشور در اتحادیه آفریقا شد.

به طور کلی، کودتاها می توانند تأثیرات گسترده و پیچیده ای بر ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشورها داشته باشند. این تأثیرات اغلب به شرایط خاص هر کشور و نحوه اجرای کودتا بستگی دارد، اما در بسیاری از موارد، منجر به بی ثباتی و ناآرامی های طولانی مدت می شوند.