پریکاردیوم چیست؟ + ساختار و عملکرد

پریکاردیوم، کیسه ای پر از مایع است که قلب و بخش های ابتدایی عروق بزرگ مانند آئورت، وریدهای اجوف و شریان ریوی را احاطه کرده است. این ساختار محافظتی در مرکز قفسه سینه و پشت استخوان جناغ قرار دارد و نقش مهمی در حفظ سلامت و عملکرد قلب ایفا می کند. پریکاردیوم نه تنها از قلب در برابر آسیب های فیزیکی محافظت می کند، بلکه با کاهش اصطکاک و محدود کردن حرکات اضافی قلب، به عملکرد بهینه این عضو حیاتی کمک می نماید. در این مقاله، به بررسی ساختار، عملکرد و اختلالات مرتبط با پریکاردیوم می پردازیم.

عملکرد پریکاردیوم

پریکاردیوم به عنوان یک ساختار محافظتی، وظایف متعددی را برای حفظ سلامت و عملکرد قلب بر عهده دارد. این کیسه ی پر از مایع نه تنها قلب را در جای خود ثابت نگه می دارد، بلکه از آن در برابر آسیب های فیزیکی و عفونت ها محافظت می کند. در ادامه به برخی از مهم ترین عملکردهای پریکاردیوم اشاره می شود:

• ثابت نگه داشتن قلب در قفسه سینه: پریکاردیوم با اتصال به استخوان جناغ، قلب را در جای خود محکم نگه می دارد و از جابه جایی بیش از حد آن جلوگیری می کند.
• جلوگیری از اتساع بیش از حد قلب: زمانی که حجم خون افزایش می یابد، پریکاردیوم مانع از بزرگ شدن بیش از حد قلب می شود و به حفظ اندازه طبیعی آن کمک می کند.
• محدود کردن حرکات اضافی قلب: این ساختار با محدود کردن حرکات غیرضروری قلب، از آسیب های ناشی از تکان های شدید جلوگیری می کند.
• کاهش اصطکاک: مایع موجود در پریکاردیوم به عنوان یک روان کننده عمل می کند و اصطکاک بین قلب و بافت های اطراف را کاهش می دهد.
• محافظت در برابر عفونت: پریکاردیوم به عنوان یک سد فیزیکی، قلب را در برابر عفونت هایی که ممکن است از اندام های مجاور مانند ریه ها منتشر شوند، محافظت می کند.

با وجود تمام این عملکردهای حیاتی، پریکاردیوم برای ادامه حیات ضروری نیست و قلب می تواند حتی در صورت عدم وجود آن به عملکرد طبیعی خود ادامه دهد. با این حال، وجود پریکاردیوم به حفظ سلامت و کارایی قلب کمک شایانی می کند.

لایه های غشایی پریکاردیوم

پریکاردیوم از سه لایه غشایی تشکیل شده است که هر یک وظایف خاصی را در محافظت و حمایت از قلب بر عهده دارند. این لایه ها به شرح زیر هستند:

• پریکاردیوم فیبروز (Fibrous Pericardium):

  این لایه بیرونی، یک کیسه فیبری محکم است که قلب را احاطه کرده و به استخوان جناغ متصل می شود. پریکاردیوم فیبروز با ایجاد یک لایه محافظ سخت، قلب را در جای خود ثابت نگه می دارد و از گسترش عفونت هایی که ممکن است از اندام های مجاور مانند ریه ها به قلب سرایت کنند، جلوگیری می کند.

• پریکاردیوم جداری (Parietal Pericardium):

  این لایه بین پریکاردیوم فیبروز و پریکاردیوم احشایی قرار دارد و به عنوان یک لایه عایق اضافی عمل می کند. پریکاردیوم جداری به پریکاردیوم فیبروز متصل است و به حفظ ساختار و عملکرد قلب کمک می کند.

• پریکاردیوم احشایی (Visceral Pericardium):

  این لایه داخلی ترین بخش پریکاردیوم است و به عنوان لایه بیرونی دیواره قلب نیز شناخته می شود. پریکاردیوم احشایی که با نام اپیکاردیوم نیز معروف است، از لایه های داخلی قلب محافظت می کند و در تولید مایع پریکاردیال نقش دارد. این لایه از بافت های همبند، الیاف الاستیک و بافت چربی تشکیل شده است که به حمایت و محافظت از لایه های داخلی قلب کمک می کنند. خون غنی از اکسیژن نیز از طریق شریان های کرونری به اپیکاردیوم و لایه های داخلی قلب می رسد.

این سه لایه به طور هماهنگ عمل می کنند تا قلب را در برابر آسیب های فیزیکی و عفونت ها محافظت کرده و عملکرد آن را بهینه نگه دارند.

حفره پریکاردیال

حفره پریکاردیال فضایی است که بین پریکاردیوم احشایی و پریکاردیوم جداری قرار دارد. این حفره با مایع پریکاردیال پر شده است که به عنوان یک ضربه گیر عمل می کند و اصطکاک بین لایه های غشایی پریکاردیوم را کاهش می دهد. این مایع به قلب اجازه می دهد تا به راحتی و بدون ایجاد آسیب ناشی از اصطکاک، حرکت کند.

درون حفره پریکاردیال، دو ساختار مهم به نام سینوس های پریکاردیال وجود دارند. سینوس ها به عنوان کانال ها یا گذرگاه هایی عمل می کنند که در عملکرد قلب نقش دارند:

• سینوس پریکاردیال عرضی (Transverse Pericardial Sinus):

  این سینوس در بالای دهلیز چپ قلب قرار دارد و در جلو به ورید اجوف فوقانی و در عقب به تنه ریوی و آئورت صعودی متصل است. این ساختار به عنوان یک گذرگاه مهم در آناتومی قلب شناخته می شود.

• سینوس پریکاردیال مایل (Oblique Pericardial Sinus):

  این سینوس در پشت قلب قرار دارد و توسط ورید اجوف تحتانی و وریدهای ریوی محدود شده است. این ساختار نیز به عنوان یک کانال مهم در سیستم قلبی-عروقی عمل می کند.

حفره پریکاردیال و سینوس های آن نقش مهمی در حفظ عملکرد طبیعی قلب و کاهش فشارهای ناشی از حرکات آن ایفا می کنند. این ساختارها به قلب اجازه می دهند تا در محیطی ایمن و با حداقل اصطکاک به فعالیت خود ادامه دهد.

سطح خارجی قلب

سطح خارجی قلب که به آن اپیکاردیوم نیز گفته می شود، مستقیماً زیر پریکاردیوم فیبروز و جداری قرار دارد. این لایه بیرونی قلب دارای شیارهایی به نام سولکوس ها (Sulci) است که به عنوان مسیرهایی برای عبور رگ های خونی قلب عمل می کنند. این شیارها در امتداد خطوطی قرار دارند که دهلیزها را از بطن ها و همچنین بطن های راست و چپ را از یکدیگر جدا می کنند.

• سولکوس دهلیزی-بطنی (Atrioventricular Sulcus):

  این شیار دهلیزها را از بطن ها جدا می کند و محل عبور شریان ها و وریدهای کرونری است که خون را به عضله قلب می رسانند.

• سولکوس بین بطنی (Interventricular Sulcus):

  این شیار بطن های راست و چپ را از یکدیگر جدا می کند و به عنوان مسیری برای عبور رگ های خونی مهم قلب عمل می نماید.

علاوه بر این، سطح خارجی قلب شامل رگ های خونی اصلی است که از قلب منشأ می گیرند. این رگ ها عبارتند از:

• آئورت: بزرگ ترین شریان بدن که خون غنی از اکسیژن را از قلب به سراسر بدن منتقل می کند.
• تنه ریوی: شریانی که خون کم اکسیژن را از قلب به ریه ها می برد.
• وریدهای ریوی: وریدهایی که خون غنی از اکسیژن را از ریه ها به قلب بازمی گردانند.
• وریدهای اجوف: وریدهای بزرگی که خون کم اکسیژن را از بدن به قلب بازمی گردانند.

این ساختارها به طور هماهنگ عمل می کنند تا خون را به طور مؤثر در سراسر بدن پمپاژ کرده و نیازهای اکسیژن و مواد مغذی بافت ها را تأمین کنند.

اختلالات پریکاردیوم

پریکاردیوم ممکن است تحت تأثیر شرایط مختلفی قرار گیرد که می توانند عملکرد قلب را مختل کنند. برخی از شایع ترین اختلالات مرتبط با پریکاردیوم عبارتند از:

• پریکاردیت (Pericarditis):

  پریکاردیت به التهاب یا تورم پریکاردیوم گفته می شود که می تواند عملکرد طبیعی قلب را مختل کند. این التهاب ممکن است به صورت حاد (ناگهانی و کوتاه مدت) یا مزمن (طولانی مدت و تدریجی) رخ دهد. علل پریکاردیت شامل عفونت های باکتریایی یا ویروسی، سرطان، نارسایی کلیه، مصرف برخی داروها و حمله قلبی است.

• افیوژن پریکاردیال (Pericardial Effusion):

  این شرایط زمانی رخ می دهد که مقدار زیادی مایع بین پریکاردیوم و قلب جمع می شود. افیوژن پریکاردیال می تواند ناشی از بیماری هایی مانند پریکاردیت، عفونت ها یا آسیب های فیزیکی باشد. در موارد شدید، این تجمع مایع می تواند فشار زیادی به قلب وارد کند و عملکرد آن را مختل نماید.

• تامپوناد قلبی (Cardiac Tamponade):

  تامپوناد قلبی یک وضعیت اورژانسی است که در اثر تجمع بیش از حد مایع یا خون در پریکاردیوم ایجاد می شود. این فشار اضافی مانع از انبساط کامل بطن های قلب می شود و در نتیجه، برون ده قلبی کاهش یافته و خون رسانی به بدن ناکافی می شود. شایع ترین علت تامپوناد قلبی، خونریزی ناشی از آسیب به پریکاردیوم است.

این اختلالات می توانند علائم مختلفی مانند درد قفسه سینه، تنگی نفس، خستگی و تپش قلب ایجاد کنند. تشخیص و درمان به موقع این شرایط برای جلوگیری از عوارض جدی و حفظ سلامت قلب ضروری است.