خون: ترکیب، عملکرد و هر آنچه باید درباره مایع حیات بخش بدانید

خون، بیش از یک مایع ساده، نوعی بافت پیوندی تخصص‌یافته است که از سلول‌های خونی معلق در یک مایع آبکی به نام پلاسما تشکیل شده است. این ترکیب منحصربه‌فرد، خون را قادر می‌سازد تا نقش‌های حیاتی متعددی را در بدن ایفا کند.

دو وظیفه اصلی خون عبارتند از:

• انتقال مواد مغذی، اکسیژن، هورمون‌ها و سایر مواد ضروری به سلول‌ها و انتقال مواد زائد و دی‌اکسید کربن از سلول‌ها.
• ایجاد ایمنی و محافظت از بدن در برابر عوامل بیماری‌زا مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها. گلبول‌های سفید خون، نقش کلیدی در این فرایند ایفا می‌کنند.

خون جزء اصلی دستگاه گردش خون (قلب و عروق) است و از طریق قلب و رگ‌های خونی در سراسر بدن به گردش در می‌آید. این گردش مداوم، عملکرد صحیح اندام‌ها و بافت‌ها را تضمین می‌کند. بنابراین، حفظ سلامت خون و دستگاه گردش خون برای بقا و سلامتی ضروری است.

به طور خلاصه، خون مایعی حیاتی است که با ایفای نقش‌های کلیدی در انتقال مواد و ایمنی، به حفظ سلامتی و بقای بدن کمک می‌کند. شناخت اهمیت و عملکرد خون، گامی مهم در درک بهتر سلامت بدن است.

اجزای اصلی خون

خون از عناصر مختلفی تشکیل شده است. اجزای اصلی خون شامل پلاسما، گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها هستند که هر کدام وظایف حیاتی را بر عهده دارند. در ادامه به بررسی دقیق‌تر هر یک از این اجزا می‌پردازیم:

پلاسما

پلاسما، بخش اعظم خون (حدود 55 درصد حجم خون) را تشکیل می‌دهد. این مایع زردرنگ، از آب و مواد محلول متعددی از جمله نمک‌ها، پروتئین‌ها و سلول‌های خونی تشکیل شده است. پلاسما وظایف متعددی بر عهده دارد، از جمله انتقال مواد مغذی، قندها، چربی‌ها، هورمون‌ها، گازها و مواد زائد در خون. پلاسما مانند یک سیستم حمل‌ونقل پیچیده، مواد مورد نیاز سلول‌ها را به آن‌ها رسانده و مواد زائد را برای دفع به اندام‌های مربوطه منتقل می‌کند.

گلبول‌های قرمز (اریتروسیت‌ها)

گلبول‌های قرمز، فراوان‌ترین نوع سلول در خون هستند و نقش اساسی در تعیین گروه خونی افراد دارند. این سلول‌ها شکل مقعرالطرفین (biconcave) دارند، به این معنی که هر دو طرف سطح آن‌ها مانند داخل یک کره به سمت داخل خمیده شده است. این شکل خاص، نسبت سطح به حجم گلبول‌های قرمز را افزایش می‌دهد و به آن‌ها اجازه می‌دهد تا به طور موثرتری اکسیژن را جذب و آزاد کنند. گلبول‌های قرمز هسته ندارند، اما حاوی میلیون‌ها مولکول هموگلوبین هستند. هموگلوبین، یک پروتئین حاوی آهن است که به مولکول‌های اکسیژن متصل شده و آن‌ها را از ریه‌ها به سایر قسمت‌های بدن منتقل می‌کند. پس از تحویل اکسیژن به سلول‌های بافتی و اندام‌ها، گلبول‌های قرمز دی‌اکسید کربن (CO2) را برای انتقال به ریه‌ها جذب می‌کنند، جایی که CO2 از بدن خارج می‌شود.

گلبول‌های سفید (لکوسیت‌ها)

گلبول‌های سفید، نقش حیاتی در سیستم ایمنی و سیستم لنفاوی ایفا می‌کنند و از بدن در برابر عفونت‌ها دفاع می‌کنند. این سلول‌ها، عوامل بیماری‌زا (پاتوژن‌ها) و مواد خارجی را شناسایی، نابود و از بدن خارج می‌کنند. انواع مختلفی از گلبول‌های سفید وجود دارد که هر کدام وظایف متفاوتی دارند. از جمله این سلول‌ها می‌توان به لنفوسیت‌ها، مونوسیت‌ها، نوتروفیل‌ها، بازوفیل‌ها و ائوزینوفیل‌ها اشاره کرد. هر نوع گلبول سفید، مکانیسم‌های خاصی برای مبارزه با انواع مختلف تهدیدات دارد.

پلاکت‌ها (ترومبوسیت‌ها)

پلاکت‌ها، اجزای سلولی کوچکی هستند که از قطعات سلول‌های بزرگی به نام مگاکاریوسیت‌ها در مغز استخوان تشکیل می‌شوند. قطعات مگاکاریوسیت‌ها در جریان خون گردش می‌کنند و نقش مهمی در لخته شدن خون دارند. هنگامی که پلاکت‌ها با یک رگ خونی آسیب‌دیده مواجه می‌شوند، به هم می‌چسبند و یک توده تشکیل می‌دهند تا سوراخ موجود در رگ را مسدود کنند و از خونریزی جلوگیری کنند. این فرآیند، برای جلوگیری از از دست دادن خون و ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده ضروری است.

تولید سلول‌های خونی

تمام سلول‌های خونی در مغز استخوان، بافتی اسفنجی درون استخوان‌ها، تولید می‌شوند. سلول‌های بنیادی موجود در مغز استخوان، به گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها تمایز می‌یابند.

برخی از گلبول‌های سفید، پس از تولید در مغز استخوان، برای تکامل بیشتر به غدد لنفاوی، طحال و غده تیموس مهاجرت می‌کنند.

سلول‌های خونی بالغ، طول عمر متفاوتی دارند:

• گلبول‌های قرمز: حدود 4 ماه در گردش خون باقی می‌مانند.
• پلاکت‌ها: حدود 9 روز عمر می‌کنند.
• گلبول‌های سفید: طول عمر آن‌ها از چند ساعت تا چند روز متغیر است.

تولید سلول‌های خونی توسط اندام‌های مختلف بدن، مانند غدد لنفاوی، طحال، کبد و کلیه‌ها تنظیم می‌شود. برای مثال، زمانی که میزان اکسیژن در بافت‌ها کاهش می‌یابد، بدن با تحریک مغز استخوان به تولید بیشتر گلبول‌های قرمز پاسخ می‌دهد. همچنین، در هنگام عفونت، بدن گلبول‌های سفید بیشتری تولید می‌کند تا با عوامل بیماری‌زا مبارزه کند.

این فرآیند پیچیده و دقیق تولید سلول‌های خونی، برای حفظ سلامت و عملکرد صحیح بدن ضروری است.

فشار خون

فشار خون، نیرویی است که خون در هنگام گردش در بدن، به دیواره رگ‌های خونی (به خصوص سرخرگ‌ها) وارد می‌کند. این نیرو، برای رساندن خون به تمام اندام‌ها و بافت‌های بدن ضروری است.

اندازه‌گیری فشار خون، دو مقدار سیستولیک و دیاستولیک را نشان می‌دهد که منعکس‌کننده مراحل مختلف چرخه قلبی هستند:

• فشار سیستولیک: در مرحله سیستول چرخه قلبی، بطن‌های قلب منقبض می‌شوند و خون را به داخل سرخرگ‌ها پمپ می‌کنند. این مقدار، حداکثر فشار خون را نشان می‌دهد.
• فشار دیاستولیک: در مرحله دیاستول، بطن‌ها استراحت می‌کنند و قلب با خون پر می‌شود. این مقدار، حداقل فشار خون را نشان می‌دهد.

فشار خون با واحد میلی‌متر جیوه (mmHg) اندازه‌گیری می‌شود و معمولاً مقدار سیستولیک قبل از مقدار دیاستولیک گزارش می‌شود (به عنوان مثال، 120/80 mmHg).

فشار خون یک عدد ثابت نیست و می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی تغییر کند. عصبانیت، هیجان، فعالیت بدنی و حتی افزایش سن می‌توانند بر فشار خون تأثیر بگذارند.

فشار خون بالا (هایپرتنشن) می‌تواند عواقب جدی برای سلامتی داشته باشد، از جمله:

• سخت شدن سرخرگ‌ها (آترواسکلروز)
• آسیب به کلیه‌ها
• نارسایی قلبی

نکته قابل توجه این است که افراد مبتلا به فشار خون بالا اغلب هیچ علامتی ندارند. به همین دلیل، اندازه‌گیری منظم فشار خون برای تشخیص زودهنگام و پیشگیری از عوارض آن بسیار مهم است. تداوم فشار خون بالا در طولانی‌مدت می‌تواند خطر بروز مشکلات جدی سلامتی را افزایش دهد.

گروه خونی

گروه خونی، نوعی دسته‌بندی خون است که بر اساس وجود یا عدم وجود پروتئین‌های خاصی به نام آنتی‌ژن بر روی سطح گلبول‌های قرمز تعیین می‌شود. این آنتی‌ژن‌ها به سیستم ایمنی بدن کمک می‌کنند تا گلبول‌های قرمز خودی را شناسایی کند و از تولید آنتی‌بادی علیه آن‌ها جلوگیری کند.

چهار گروه خونی اصلی وجود دارد:

• گروه خونی A: دارای آنتی‌ژن A بر روی سطح گلبول‌های قرمز.
• گروه خونی B: دارای آنتی‌ژن B بر روی سطح گلبول‌های قرمز.
• گروه خونی AB: دارای هر دو آنتی‌ژن A و B بر روی سطح گلبول‌های قرمز.
• گروه خونی O: فاقد هر دو آنتی‌ژن A و B بر روی سطح گلبول‌های قرمز.

در هنگام انتقال خون، سازگاری گروه‌های خونی بسیار مهم است. افراد با گروه خونی A باید خون را از اهداکنندگان با گروه خونی A یا O دریافت کنند. افراد با گروه خونی B باید خون را از اهداکنندگان با گروه خونی B یا O دریافت کنند. افراد با گروه خونی O فقط می‌توانند خون را از اهداکنندگان با گروه خونی O دریافت کنند، در حالی که افراد با گروه خونی AB می‌توانند خون را از هر یک از چهار گروه خونی دریافت کنند.

عدم توجه به سازگاری گروه‌های خونی در هنگام انتقال خون می‌تواند منجر به واکنش‌های خطرناک و حتی مرگبار شود.