چرا فرار مغزها رخ می‌دهد؟ عوامل، پیامدها و راهکارهای مقابله
پدیده فرار مغزها به مهاجرت نخبگان، متخصصان تحصیل‌کرده و ماهر از کشور خود به کشوری دیگر اطلاق می‌شود. این جابجایی ناشی از عوامل مختلفی است که مهم‌ترین آن، وجود فرصت‌های شغلی بهتر در کشور مقصد است. با این حال، عوامل دیگری نظیر جنگ، ناآرامی‌های سیاسی، خطرات بهداشتی و عدم ثبات نیز در ایجاد این پدیده نقش دارند.
فرار مغزها اغلب زمانی رخ می‌دهد که افراد، کشورهای کمتر توسعه‌یافته را به دلیل کمبود فرصت‌های پیشرفت شغلی، تحقیقاتی و استخدام‌های آکادمیک ترک کرده و به کشورهای توسعه‌یافته‌تر با فرصت‌های بیشتر مهاجرت می‌کنند. البته، این پدیده در جابجایی افراد از یک کشور توسعه‌یافته به کشور توسعه‌یافته دیگر نیز دیده می‌شود. به طور خلاصه، فرار مغزها یک چالش مهم برای کشورهای در حال توسعه است که نیازمند توجه ویژه به زیرساخت های تحقیق و توسعه است تا متخصصان خود را حفظ کند.
زیان‌های ناشی از فرار مغزها برای کشور مبدأ
کشوری که با پدیده فرار مغزها روبرو می‌شود، متحمل زیان‌های قابل توجهی خواهد شد. این زیان در کشورهای کمتر توسعه‌یافته (LDCs) بسیار شایع‌تر و چشمگیرتر است. این کشورها معمولاً توانایی حمایت از صنایع در حال رشد و پاسخگویی به نیازهای مربوط به امکانات تحقیقاتی بهتر، پیشرفت شغلی و افزایش حقوق را ندارند.
فرار مغزها باعث زیان اقتصادی ناشی از خروج سرمایه‌ای می‌شود که متخصصان می‌توانستند وارد کشور کنند. همچنین، از دست دادن امکان پیشرفت و توسعه، زمانی که افراد تحصیل‌کرده دانش خود را برای منفعت رساندن به کشوری دیگر به کار می‌گیرند، از دیگر پیامدهای منفی این پدیده است. علاوه بر این، ترک تحصیل‌کردگان بدون کمک به آموزش نسل بعدی، باعث افت سطح آموزش در کشور مبدأ می‌شود. این موضوع به ویژه برای کشورهایی که در تلاش برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان هستند، اهمیت دارد.
اگرچه کشورهای توسعه‌یافته (MDCs) نیز با زیان‌های ناشی از مهاجرت نخبگان روبرو می‌شوند، اما این زیان در مقایسه با LDCs کمتر است. زیرا MDCs معمولاً شاهد مهاجرت متخصصان به خارج و همچنین ورود متخصصان دیگر از کشورهای دیگر هستند که تا حدودی این زیان را جبران می‌کند. با این حال، اهمیت حفظ نیروی متخصص نباید در هیچ کشوری نادیده گرفته شود.
فرصت‌های پنهان در دل فرار مغزها
در حالی که "جذب مغزها" (ورود نیروی کار ماهر به یک کشور) سود آشکاری برای کشور مقصد دارد، فرار مغزها نیز می‌تواند فرصت‌هایی را برای کشور مبدأ ایجاد کند. این امر به ویژه زمانی محقق می‌شود که متخصصان پس از مدتی کار در خارج از کشور، تصمیم به بازگشت به وطن خود بگیرند. در این صورت، کشور نه تنها نیروی کار خود را باز می‌یابد، بلکه از تجربه و دانش جدیدی که فرد در طول اقامت خود در خارج کسب کرده است، بهره‌مند می‌شود.
با این حال، این اتفاق چندان رایج نیست، به خصوص برای کشورهای کمتر توسعه‌یافته (LDCs) که بیشترین سود را از بازگشت متخصصان خود می‌برند. دلیل این امر، وجود تفاوت فاحش در فرصت‌های شغلی بهتر بین LDCs و کشورهای توسعه‌یافته (MDCs) است. بازگشت نخبگان بیشتر در جابجایی بین MDCs مشاهده می‌شود.
علاوه بر این، فرار مغزها می‌تواند منجر به گسترش شبکه‌های بین‌المللی شود. در این حالت، اتباع یک کشور که در خارج از کشور زندگی می‌کنند، با همکاران خود که در داخل کشور باقی مانده‌اند، ارتباط برقرار می‌کنند و به تبادل دانش و تجربیات می‌پردازند. نمونه‌ای از این پدیده، وب‌سایت Swiss-List.com است که با هدف تشویق شبکه‌سازی بین دانشمندان سوئیسی مقیم خارج و دانشمندان داخل سوئیس ایجاد شده است. به این ترتیب، حتی مهاجرت متخصصان هم می‌تواند پلی برای همکاری‌های بین‌المللی و توسعه دانش باشد.
نمونه‌هایی از فرار مغزها در روسیه
فرار مغزها در روسیه، مسئله‌ای است که از دوران شوروی سابق وجود داشته است. در طول دوران شوروی و پس از فروپاشی آن در اوایل دهه ۱۹۹۰، متخصصان برجسته به غرب یا کشورهای سوسیالیستی مهاجرت می‌کردند تا در زمینه‌های اقتصاد یا علم فعالیت کنند.
دولت روسیه همچنان در تلاش است تا با تخصیص بودجه به برنامه‌های جدید، با این پدیده مقابله کند. هدف از این برنامه‌ها تشویق بازگشت دانشمندانی است که روسیه را ترک کرده‌اند و همچنین ترغیب متخصصان آینده به ماندن در روسیه و فعالیت در این کشور است. دولت روسیه اهمیت جذب و نگهداشت نیروی متخصص را برای توسعه کشور درک کرده و در این راستا سرمایه گذاری می کند.
نمونه‌هایی از فرار مغزها در هند
سیستم آموزشی هند یکی از برترین‌ها در جهان است و نرخ ترک تحصیل در آن بسیار پایین است. با این حال، از نظر تاریخی، پس از فارغ‌التحصیلی، هندی‌ها تمایل داشتند هند را ترک کرده و به کشورهایی مانند ایالات متحده با فرصت‌های شغلی بهتر مهاجرت کنند.
اما در سال‌های اخیر، این روند معکوس شده است. به طور فزاینده‌ای، هندی‌های ساکن آمریکا احساس می‌کنند که تجربه‌های فرهنگی هند را از دست می‌دهند و فرصت‌های اقتصادی بهتری در حال حاضر در هند وجود دارد. این امر نشان‌دهنده تغییر در پویایی فرار مغزها و اهمیت عوامل فرهنگی و اقتصادی در تصمیم‌گیری متخصصان برای مهاجرت یا بازگشت به وطن است. هند در تلاش است تا با ایجاد فرصت های جذاب، متخصصان خود را حفظ کند و حتی مهاجران را به بازگشت تشویق نماید.
راه‌های مقابله با فرار مغزها
دولت‌ها می‌توانند اقدامات متعددی برای مقابله با فرار مغزها انجام دهند. به گفته OECD Observer، "سیاست‌های علم و فناوری در این زمینه کلیدی هستند." موثرترین راهکار، افزایش فرصت‌های پیشرفت شغلی و فرصت‌های تحقیقاتی است تا هم از خروج اولیه نخبگان جلوگیری شود و هم نیروی کار ماهر (چه در داخل و چه در خارج از کشور) تشویق شود تا در همان کشور فعالیت کند.
ایجاد این امکانات و فرصت‌ها فرایندی دشوار و زمان‌بر است، اما امکان‌پذیر بوده و به طور فزاینده‌ای ضروری می‌شود. سرمایه‌گذاری در تحقیقات و توسعه، ایجاد فرصت‌های شغلی جذاب و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله راهکارهای موثر در این زمینه هستند.
با این حال، این تاکتیک‌ها به مسئله کاهش فرار مغزها از کشورهایی که با مشکلاتی مانند درگیری، بی‌ثباتی سیاسی یا خطرات بهداشتی مواجه هستند، نمی‌پردازند. این بدان معناست که تا زمانی که این مشکلات وجود دارند، احتمال ادامه مهاجرت متخصصان همچنان وجود خواهد داشت. رفع این معضلات اساسی، پیش‌نیاز مقابله پایدار با پدیده فرار مغزها است.
