سگ بزرگ در آسمان شب: افسانه‌ها، ستارگان و شگفتی‌های Canis Major
در روزگاران کهن، انسان‌ها در چینش ستارگان آسمان شب، خدایان، الهه‌ها، قهرمانان و جانوران افسانه‌ای را می‌دیدند. آن‌ها افسانه‌هایی درباره این موجودات تعریف می‌کردند، داستان‌هایی که نه تنها آسمان را آموزش می‌داد، بلکه درس‌هایی آموزنده برای شنوندگان داشت. یکی از این صورت‌های فلکی، "Canis Major" یا "سگ بزرگ" است. نامی لاتین که به معنای "سگ بزرگتر" است، اما رومیان نخستین کسانی نبودند که این صورت فلکی را دیدند و نامگذاری کردند.
در هلال حاصلخیز بین رودخانه‌های دجله و فرات، در جایی که امروزه ایران و عراق قرار دارند، مردم شکارچی قدرتمندی را در آسمان می‌دیدند که یک پیکان کوچک به سمت قلبش نشانه رفته بود؛ آن پیکان همان صورت فلکی سگ بزرگ بود. درخشان‌ترین ستاره آسمان شب ما، شباهنگ (Sirius)، به عنوان بخشی از آن پیکان تصور می‌شد.
بعدها، یونانیان همین الگو را با نام Laelaps می‌شناختند، سگی خاص که گفته می‌شد دونده‌ای فوق‌العاده سریع است. این سگ به عنوان هدیه‌ای از طرف زئوس به معشوقه‌اش، اروپا، داده شد. پس از آن، همین سگ به یار وفادار شکارچی مشهور، اریون (Orion)، یکی از سگ‌های شکاری ارزشمند او تبدیل شد. افسانه‌های ستارگان و صورت فلکی سگ بزرگ، همچون گنجینه‌ای از داستان‌های کهن، در آسمان شب می‌درخشند.
یافتن سگ بزرگ در آسمان شب
امروزه، ما در آسمان شب تصویری از یک سگ دوست‌داشتنی را می‌بینیم که ستاره شباهنگ (Sirius) همچون جواهری درخشان بر گردن او خودنمایی می‌کند. شباهنگ که با نام آلفا سگ بزرگ (Alpha Canis Majoris) نیز شناخته می‌شود، درخشان‌ترین ستاره این صورت فلکی و همچنین یکی از نزدیک‌ترین ستاره‌ها به ما در فاصله ۸.۳ سال نوری است. جالب است بدانید که شباهنگ یک ستاره دوتایی است و یک همدم کم‌نورتر نیز دارد. برخی ادعا می‌کنند که می‌توان شباهنگ B (Sirius B) که با نام "توله سگ" نیز شناخته می‌شود را با چشم غیرمسلح دید، اما قطعا با یک تلسکوپ می‌توان آن را رصد کرد.
صورت فلکی سگ بزرگ در ماه‌هایی که در آسمان قابل مشاهده است، نسبتاً آسان پیدا می‌شود. این صورت فلکی در جنوب شرقی صورت فلکی شکارچی (Orion) قرار دارد، گویی که در حال بازیگوشی در پای اوست. چندین ستاره درخشان، پاها، دم و سر سگ را مشخص می‌کنند. خود صورت فلکی بر پس‌زمینه کهکشان راه شیری قرار دارد که به شکل نواری نورانی در آسمان دیده می‌شود. اگر به دنبال رصد ستارگان هستید، سگ بزرگ انتخاب خوبی برای شروع است.
جستجو در اعماق سگ بزرگ: فراتر از ستارگان درخشان
اگر به گشت و گذار در آسمان با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ کوچک علاقه دارید، ستاره درخشان اَدهارا (Adhara) را که در واقع یک ستاره دوتایی است، بررسی کنید. این ستاره در انتهای پاهای پشتی سگ قرار دارد. یکی از ستاره‌های آن رنگ آبی-سفید روشن دارد و یک همراه کم‌نور نیز دارد. همچنین، نگاهی به خود کهکشان راه شیری بیندازید. متوجه ستاره‌های بسیار زیادی در پس‌زمینه خواهید شد. برای رصد آسمان شب، این منطقه بسیار غنی و پر از شگفتی است.
در ادامه، به دنبال خوشه‌های ستاره‌ای باز مانند مسیه ۴۱ (M41) بگردید. این خوشه شامل حدود صد ستاره است، از جمله چند غول سرخ و چند کوتوله سفید. خوشه‌های ستاره‌ای باز شامل ستاره‌هایی هستند که همگی با هم متولد شده‌اند و به صورت خوشه‌ای در کهکشان حرکت می‌کنند. در چند صد هزار تا یک میلیون سال آینده، آن‌ها مسیرهای جداگانه‌ای را در کهکشان در پیش خواهند گرفت. ستاره‌های M41 احتمالاً برای چند صد میلیون سال دیگر به عنوان یک گروه به هم خواهند پیوست تا اینکه خوشه از هم بپاشد. خوشه‌های ستاره‌ای باز پدیده‌های جذابی برای مطالعه تحولات ستارگان هستند.
حداقل یک سحابی نیز در صورت فلکی سگ بزرگ وجود دارد که به آن "کلاه خود ثور" (Thor's Helmet) می‌گویند. این سحابی از نوع "سحابی نشری" است. گازهای آن توسط تابش ستاره‌های داغ نزدیک گرم می‌شوند و این باعث می‌شود که گازها "منتشر" شوند یا بدرخشند. سحابی‌ها، همچون کلاه خود ثور، مناظر باشکوهی در اعماق فضا به نمایش می‌گذارند.
طلوع شباهنگ: تقویم آسمانی نیاکان
در روزگاری که انسان‌ها به تقویم، ساعت، تلفن‌های هوشمند و سایر ابزارها برای تشخیص زمان و تاریخ وابسته نبودند، آسمان جایگزین مناسبی برای تقویم بود. مردم متوجه شدند که مجموعه‌های خاصی از ستارگان در هر فصل در آسمان بالا می‌آیند. برای مردمان باستانی که برای تأمین غذا به کشاورزی یا شکار متکی بودند، دانستن زمان شروع فصل کاشت یا شکار بسیار مهم بود. در واقع، این موضوع به معنای واقعی کلمه مسئله مرگ و زندگی بود. مصریان باستان همیشه طلوع شباهنگ (Sirius) را تقریباً همزمان با خورشید تماشا می‌کردند و این نشان دهنده آغاز سال آن‌ها بود. این رویداد همچنین با طغیان سالانه رود نیل مصادف بود. رسوبات رودخانه در امتداد سواحل و مزارع نزدیک رودخانه پخش می‌شدند و آن‌ها را برای کاشت حاصلخیز می‌کردند. از آنجایی که این اتفاق در گرم‌ترین زمان تابستان رخ می‌داد و شباهنگ اغلب "ستاره سگ" نامیده می‌شد، اصطلاح "روزهای سگی تابستان" (dog days of summer) از همین جا سرچشمه می‌گیرد. این ارتباط تنگاتنگ بین آسمان، ستارگان و زندگی روزمره، نشان از اهمیت رصد آسمان شب در دوران باستان دارد.
- نجوم
- علم
