ویژگی‌ها و دانستنی‌های نهنگ‌ها، دلفین‌ها و گرازهای دریایی
آیا می‌دانستید که نهنگ‌ها، دلفین‌ها و گرازهای دریایی همگی در یک گروه جانوری به نام آب‌بازان قرار می‌گیرند؟ این موجودات شگفت‌انگیز، با تنوع چشمگیر در اندازه و رفتار، از کوچک‌ترین دلفین‌ها تا بزرگ‌ترین نهنگ‌ها، در تمام اقیانوس‌ها و حتی برخی از رودخانه‌های بزرگ جهان زندگی می‌کنند. آب‌بازان نه تنها از نظر ظاهری، بلکه از نظر فیزیولوژیکی و رفتاری نیز دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند که آنها را به یکی از جذاب‌ترین گروه‌های جانوری تبدیل کرده است. در این مقاله، به بررسی عمیق‌تر دنیای آب‌بازان می‌پردازیم و با ویژگی‌ها، انواع، نحوه تغذیه، حواس و توانایی‌های خاص آنها آشنا می‌شویم.
آب‌بازان چه موجوداتی هستند؟ (نهنگ، دلفین و گراز دریایی)
واژهٔ آب‌بازان (Cetacean) برای توصیف تمامی نهنگ‌ها، دلفین‌ها و گرازهای دریایی در راستهٔ آب‌بازان (Cetacea) به کار می‌رود. این واژه از کلمهٔ لاتین "cetus" به معنای "یک حیوان دریایی بزرگ" و کلمهٔ یونانی "ketos" به معنای "هیولای دریایی" گرفته شده است.
تعداد گونه‌های آب‌بازان حدود 89 گونه تخمین زده می‌شود. استفاده از عبارت "حدود" به این دلیل است که با پیشرفت دانش دانشمندان دربارهٔ این حیوانات شگفت‌انگیز، گونه‌های جدیدی کشف یا جمعیت‌های موجود دوباره طبقه‌بندی می‌شوند.
آب‌بازان از نظر اندازه، تنوع بسیار زیادی دارند؛ از کوچک‌ترین دلفین، دلفین هکتور که کمی بیشتر از 1 متر طول دارد، تا بزرگ‌ترین نهنگ، نهنگ آبی که طول آن می‌تواند بیش از 30 متر باشد. آب‌بازان در تمامی اقیانوس‌ها و بسیاری از رودخانه‌های بزرگ جهان زندگی می‌کنند.
تصور می‌شود که آب‌بازان از جفت‌سم‌سانان (گروهی که شامل گاوها، شترها و گوزن‌ها می‌شود) تکامل یافته‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که آب‌بازان در گذشته جانوران خشکی‌زی بوده‌اند که به زندگی در آب سازگار شده‌اند.
تنوع گونه‌های آب‌بازان
دنیای آب‌بازان سرشار از تنوع است. بیش از 89 گونه مختلف از این پستانداران دریایی در اقیانوس‌ها و رودخانه‌های سراسر جهان پراکنده شده‌اند. این تنوع نه تنها در اندازه و شکل ظاهری، بلکه در رفتار، رژیم غذایی و زیستگاه نیز قابل مشاهده است.
شناخت و مطالعه این تنوع گونه‌ای برای درک بهتر اکوسیستم‌های دریایی و تلاش برای حفظ این موجودات ارزشمند، امری ضروری است. دانشمندان به طور مداوم در حال کشف و طبقه‌بندی گونه‌های جدید آب‌بازان هستند و دانش ما در این زمینه همواره در حال گسترش است.
از دلفین‌های کوچک و بازیگوش گرفته تا نهنگ‌های عظیم‌الجثه و آرام، هر یک از گونه‌های آب‌بازان نقش مهمی در حفظ تعادل زنجیره غذایی و سلامت اقیانوس‌ها ایفا می‌کنند.
دسته‌بندی آب‌بازان بر اساس نوع تغذیه
آب‌بازان را می‌توان بر اساس نوع تغذیه به دو گروه اصلی تقسیم کرد: آب‌بازان دندان‌دار (Odontocetes) و آب‌بازان بی‌دندان یا بالن‌دار (Mysticetes). این دو گروه تفاوت‌های اساسی در ساختار دهان و نحوهٔ تغذیه دارند که آنها را از یکدیگر متمایز می‌کند.
این دسته‌بندی، یک روش کلیدی برای درک اکولوژی و رفتار تغذیه‌ای این پستانداران دریایی است و به دانشمندان کمک می‌کند تا نقش آنها را در زنجیره غذایی اقیانوس‌ها بهتر درک کنند.
آب‌بازان دندان‌دار و آب‌بازان بی‌دندان (بالن‌دار)
راسته آب‌بازان به دو زیرراسته اصلی تقسیم می‌شود:
- آب‌بازان دندان‌دار (Odontocetes): این گروه شامل دلفین‌ها، گرازهای دریایی، نهنگ‌های عنبر، نهنگ‌های قاتل (اورکا) و نهنگ‌های پوزه‌بطری است. همانطور که از نامشان پیداست، این آب‌بازان دارای دندان‌هایی مخروطی یا بیل‌شکل هستند که برای گرفتن و نگه‌داشتن طعمه استفاده می‌کنند. آنها معمولاً یک حیوان را در یک زمان شکار می‌کنند و به طور کامل می‌بلعند. رژیم غذایی آنها بیشتر شامل ماهی و ماهی مرکب است، اما برخی از اورکاها پستانداران دریایی دیگر را نیز شکار می‌کنند. آب‌بازان دندان‌دار فراوان‌تر هستند و حدود 72 گونه مختلف را شامل می‌شوند.
- آب‌بازان بی‌دندان (Mysticetes): همچنین به عنوان نهنگ‌های بالن‌دار شناخته می‌شوند، این گروه شامل نهنگ‌های آبی، نهنگ‌های باله‌ای، نهنگ‌های راست و نهنگ‌های گوژپشت است. به جای دندان، این آب‌بازان دارای صدها صفحه شبیه شانه از جنس کراتین (همان ماده‌ای که ناخن‌های ما از آن ساخته شده است) هستند که از فک بالایی آنها آویزان است. نهنگ‌های بالن‌دار با بلعیدن مقادیر زیادی آب حاوی هزاران ماهی کوچک یا پلانکتون تغذیه می‌کنند، سپس آب را از بین صفحات بالن بیرون می‌رانند و طعمه را برای بلعیدن نگه می‌دارند. تعداد گونه‌های آب‌بازان بالن‌دار کمتر است و حدود 14 گونه را شامل می‌شود.
ویژگی‌های مشترک آب‌بازان (پستانداران دریایی)
آب‌بازان، با وجود تنوع ظاهری و رفتاری، همگی پستاندار هستند و ویژگی‌های مشترکی با سایر پستانداران دارند:
- خون‌گرم: آب‌بازان خون‌گرم هستند، به این معنی که دمای داخلی بدنشان ثابت است و تحت تأثیر دمای محیط قرار نمی‌گیرد. دمای بدن آنها تقریباً مشابه دمای بدن انسان است.
- تولد نوزاد زنده: آب‌بازان به جای تخم‌گذاری، نوزاد زنده به دنیا می‌آورند.
- تنفس از طریق شش: آب‌بازان، مانند سایر پستانداران، از طریق شش تنفس می‌کنند و برای دریافت هوا باید به سطح آب بیایند. آنها از طریق سوراخ‌های تنفسی که در بالای سرشان قرار دارد، تنفس می‌کنند.
- داشتن مو: اگرچه ممکن است به نظر نرسد، آب‌بازان در دوران جنینی دارای مو هستند. بیشتر آنها پس از تولد موهای خود را از دست می‌دهند، اما برخی از گونه‌ها هنوز هم موهای کوچکی در اطراف پوزه خود دارند.
- حرکت دمی عمودی: برخلاف ماهی‌ها که با حرکت دادن دم خود به چپ و راست شنا می‌کنند، آب‌بازان با حرکت دادن دم خود به بالا و پایین شنا می‌کنند. این نوع حرکت دمی، به آنها اجازه می‌دهد تا با سرعت بیشتری در آب حرکت کنند. برخی از گونه‌های آب‌بازان مانند گراز دریایی دال و نهنگ قاتل (اورکا) می‌توانند با سرعتی بیش از 48 کیلومتر در ساعت شنا کنند.
نحوه تنفس آب‌بازان
آب‌بازان پستاندارانی هستند که برای تنفس به هوا نیاز دارند. برخلاف ماهی‌ها که اکسیژن را از آب می‌گیرند، آب‌بازان باید به سطح آب بیایند تا از طریق شش‌های خود تنفس کنند.
آنها این کار را از طریق سوراخ‌های تنفسی که در بالای سرشان قرار دارد، انجام می‌دهند. وقتی آب‌باز به سطح آب می‌رسد، بازدم و دم را از طریق این سوراخ‌ها انجام می‌دهد. بازدم آنها معمولاً به صورت ستونی از آب و هوا قابل مشاهده است که به آن "فواره" یا "دم" می‌گویند. این فواره ناشی از متراکم شدن هوای گرم موجود در ریه‌های نهنگ هنگام رسیدن به هوای سرد بیرون است.
آب‌بازان می‌توانند برای مدت طولانی زیر آب بمانند، اما در نهایت باید برای تنفس به سطح بیایند. مدت زمانی که آنها می‌توانند زیر آب بمانند، بسته به گونه و اندازه آنها متفاوت است.
نقش چربی در گرم نگه داشتن بدن آب‌بازان
آب‌بازان در آب‌های سرد زندگی می‌کنند، بنابراین حفظ دمای بدن برای بقای آنها بسیار مهم است. آنها برخلاف برخی دیگر از پستانداران دریایی، پوشش خز ندارند. در عوض، آنها یک لایه ضخیم از چربی و بافت پیوندی به نام "بلابر" در زیر پوست خود دارند.
این لایه چربی، عایق بسیار خوبی است و به آنها کمک می‌کند تا گرمای بدن خود را حفظ کنند. ضخامت این لایه چربی در برخی از نهنگ‌ها می‌تواند به بیش از 60 سانتی‌متر برسد.
علاوه بر عایق بودن، بلابر نقش‌های دیگری نیز دارد، از جمله ذخیره انرژی و کمک به شناوری.
حواس آب‌بازان
آب‌بازان برای بقا در محیط آبی به حواس قوی نیاز دارند. در حالی که برخی از حواس آنها مانند بویایی ضعیف است، حواس دیگر آنها بسیار تکامل یافته است.
- شنوایی: شنوایی مهم‌ترین حس برای آب‌بازان است. آنها گوش خارجی ندارند، اما دارای سوراخ‌های کوچک گوش در پشت هر چشم هستند. آنها می‌توانند جهت صدا را در زیر آب تشخیص دهند و از پژواک‌یابی (echolocation) برای یافتن طعمه و مسیریابی استفاده کنند.
- بینایی: بینایی آب‌بازان بسته به جایی که زندگی می‌کنند متفاوت است. برخی از گونه‌ها دید خوبی در زیر آب دارند، در حالی که برخی دیگر دید ضعیفی دارند.
- بویایی: حس بویایی در آب‌بازان ضعیف است و برخی از گونه‌ها اصلاً حس بویایی ندارند.
- لامسه: حس لامسه در آب‌بازان توسعه یافته است و آنها از آن برای برقراری ارتباط با یکدیگر و کاوش در محیط خود استفاده می‌کنند.
توانایی غواصی آب‌بازان
آب‌بازان توانایی‌های شگفت‌انگیزی در غواصی دارند که به آنها اجازه می‌دهد برای مدت طولانی زیر آب بمانند و به اعماق اقیانوس‌ها سفر کنند. این توانایی‌ها شامل سازگاری‌های فیزیولوژیکی خاصی است که آنها را قادر می‌سازد تا فشار زیاد آب را تحمل کرده و کمبود اکسیژن را مدیریت کنند.
برخی از این سازگاری‌ها عبارتند از:
- قفسه سینه قابل انعطاف: آب‌بازان دارای قفسه سینه قابل انعطاف و اسکلت‌بندی انعطاف‌پذیر هستند که به آنها اجازه می‌دهد تا در هنگام غواصی عمیق، فشار آب را تحمل کنند.
- تحمل بالای دی‌اکسید کربن: آنها می‌توانند سطوح بالاتری از دی‌اکسید کربن را در خون خود تحمل کنند، که به آنها اجازه می‌دهد برای مدت طولانی‌تری زیر آب بمانند.
- کاهش ضربان قلب: هنگام غواصی، ضربان قلب آب‌بازان به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد، که به صرفه‌جویی در اکسیژن کمک می‌کند.
- ذخیره اکسیژن: آنها می‌توانند اکسیژن بیشتری را در خون و ماهیچه‌های خود ذخیره کنند.
به لطف این سازگاری‌ها، آب‌بازان می‌توانند برای مدت طولانی زیر آب بمانند. به عنوان مثال، نهنگ‌های بزرگ می‌توانند تا 1 تا 2 ساعت زیر آب بمانند.
