تنباکو: از تاریخچه تا کاربردهای نوین این گیاه شگفت‌انگیز

تنباکو، گیاهی که هزاران سال پیش در قاره آمریکا کشت و مصرف می‌شد، با ورود کاشفان اروپایی به سایر نقاط جهان راه یافت. امروزه، تنباکو دیگر صرفاً برای استعمال دخانیات یا جویدن استفاده نمی‌شود، بلکه کاربردهای متنوع‌تری پیدا کرده است. در این مطلب به بررسی تاریخچه، ویژگی‌ها و کاربردهای این گیاه پر رمز و راز می‌پردازیم.

این گیاه که قدمتی طولانی در تاریخ بشر دارد، امروزه در صنایع مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تنباکو، گیاهی باستانی با کاربردهای نوین!

تاریخچه و پیشینه تنباکو

نام علمی تنباکو Nicotiana tabacum است و این گیاه به خانواده بادنجانیان (Solanaceae) تعلق دارد، همان خانواده‌ای که سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی و بادمجان نیز در آن جای دارند.

خاستگاه اصلی تنباکو قاره آمریکا است و تصور می‌شود که کشت آن از حدود 6000 سال قبل از میلاد آغاز شده باشد. در آن دوران، بومیان برگ‌های تنباکو را خشک و لوله می‌کردند تا به شکل نوعی سیگار اولیه از آن استفاده کنند.

کریستف کلمب در زمان کشف آمریکا، مشاهده کرد که بومیان کوبا در حال کشیدن سیگار هستند. در سال 1560، ژان نیکو، سفیر فرانسه در پرتغال، تنباکو را به انگلستان و فرانسه معرفی کرد.

نیکو با فروش این گیاه به اروپاییان ثروت زیادی به دست آورد. گفته می‌شود که او تنباکو را به عنوان هدیه به ملکه فرانسه تقدیم کرد تا سردردهای او را تسکین دهد. نام جنس تنباکو، Nicotiana، به افتخار ژان نیکو نامگذاری شده است.

آناتومی و فیزیولوژی گیاه تنباکو

گیاه تنباکوی کشت شده معمولاً بین 30 تا 60 سانتی‌متر ارتفاع دارد. گل‌های آن دارای پنج گلبرگ هستند که در داخل کاسه گل (Corolla) قرار گرفته‌اند و می‌توانند به رنگ‌های سفید، زرد، صورتی یا قرمز باشند. میوه تنباکو کپسولی به طول 1.5 تا 2 میلی‌متر است که حاوی دو عدد بذر است.

با این حال، برگ‌ها مهم‌ترین بخش اقتصادی این گیاه به شمار می‌روند. پهنک برگ‌ها بسیار بزرگ است و اغلب تا 50 سانتی‌متر طول و 25 سانتی‌متر عرض می‌رسد. شکل برگ‌ها می‌تواند تخم‌مرغی (ovate)، قلبی شکل وارونه (obcordate) یا بیضی (elliptic) باشد که در یک انتها کمی باریک می‌شود.

برگ‌ها در نزدیکی قاعده گیاه رشد می‌کنند و می‌توانند دارای بریدگی (lobbed) یا بدون بریدگی باشند، اما به صورت برگچه‌های جداگانه نیستند. برگ‌ها به صورت متناوب روی ساقه قرار می‌گیرند، به طوری که در هر گره (node) یک برگ وجود دارد. برگ‌ها دارای دمبرگ مشخصی هستند و سطح زیرین آن‌ها کرک‌دار یا پرزدار است.

اگرچه برگ‌ها حاوی نیکوتین هستند، اما این ماده در ریشه‌های گیاه تولید می‌شود. نیکوتین از طریق بافت آوندی چوبی (xylem) به برگ‌ها منتقل می‌شود. برخی از گونه‌های Nicotiana دارای مقادیر بسیار بالایی از نیکوتین هستند. به عنوان مثال، برگ‌های Nicotiana rustica می‌توانند تا 18% نیکوتین داشته باشند.

روش‌های کاشت و پرورش گیاه تنباکو

تنباکو اگرچه گیاهی چند ساله است، اما به عنوان گیاهی یک ساله کشت می‌شود و از طریق بذر تکثیر می‌گردد. بذرها در خزانه کاشته می‌شوند. تقریباً 28 گرم بذر در 83 متر مربع خاک می‌تواند برای تولید نشاء مورد نیاز برای 1.6 هکتار تنباکوی فلوریدا یا 1.2 هکتار تنباکوی برلی کافی باشد.

نشاءها بین شش تا ده هفته در خزانه رشد می‌کنند و سپس به زمین اصلی منتقل می‌شوند. قبل از اینکه گیاه شروع به تولید بذر کند، سرزنی (حذف گل) انجام می‌شود، به جز گیاهانی که برای تولید بذر در سال آینده در نظر گرفته شده‌اند. این کار باعث می‌شود که تمام انرژی گیاه صرف افزایش اندازه و ضخامت برگ‌ها شود.

شاخه‌های جانبی (ساقه‌های گلدار و شاخه‌هایی که در پاسخ به سرزنی ظاهر می‌شوند) حذف می‌شوند تا فقط برگ‌های بزرگ روی ساقه اصلی تولید شوند. از آنجایی که کشاورزان خواهان برگ‌های بزرگ و پرپشت هستند، گیاهان تنباکو به مقدار زیادی با کودهای نیتروژنی تغذیه می‌شوند. تنباکوی مخصوص پوشش سیگار برگ، که یکی از محصولات اصلی کشاورزی در کانکتیکات است، در سایه جزئی تولید می‌شود که منجر به برگ‌های نازک‌تر و کمتر آسیب‌دیده می‌شود.

گیاهان به مدت سه تا پنج ماه در مزرعه رشد می‌کنند تا زمان برداشت فرا برسد. برگ‌ها چیده می‌شوند و عمداً در انبارهای خشک‌کنی پژمرده می‌شوند. در طول فرآیند عمل‌آوری، تخمیر نیز انجام می‌گیرد.

بیماری‌های شایع در گیاهان تنباکو:

• لکه برگی باکتریایی
• پوسیدگی سیاه ریشه
• شانکر سیاه
• گل جالیز
• سفیدک دروغی
• پژمردگی فوزاریومی
• ویروس موزاییک تنباکو
• علف جادوگر

آفات رایج گیاه تنباکو:

• شته‌ها
• کرم‌های غوزه
• کرم‌های طوقه‌بر
• کک‌های گیاهی
• ملخ‌ها
• لارو سوسک ژوئن سبز
• کرم‌های شاخدار

انواع تنباکو بر اساس روش فرآوری و کاربرد

انواع مختلفی از تنباکو بر اساس نحوه استفاده از آن‌ها کشت می‌شوند:

• تنباکوی آتش‌دیده (Fire-cured): برای انفیه و تنباکوی جویدنی استفاده می‌شود.
• تنباکوی تیره هواخشک (Dark air-cured): برای تنباکوی جویدنی کاربرد دارد.
• تنباکوی هواخشک (مریلند) (Air-cured (Maryland)): در تولید سیگار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• تنباکوهای هواخشک سیگار برگ (Air-cured cigar tobaccos): برای روکش و پرکننده سیگار برگ استفاده می‌شوند.
• تنباکوی دودکشی (Flue-cured): در تولید سیگار، پیپ و تنباکوی جویدنی کاربرد دارد.
• تنباکوی برلی (هواخشک) (Burley (air-cured)): برای سیگار، پیپ و تنباکوی جویدنی استفاده می‌شود.

روش آتش‌دیده (Fire-curing) همانطور که از نامش پیداست، از آتش‌های باز استفاده می‌شود تا دود به برگ‌ها برسد. این دود باعث می‌شود که برگ‌ها رنگ تیره‌تری داشته باشند و طعم متمایزتری پیدا کنند. در روش هواخشک (Air-curing)، از هیچ حرارتی استفاده نمی‌شود، مگر برای جلوگیری از ایجاد کپک. در روش دودکشی (Flue-curing)، حرارت به گونه‌ای اعمال می‌شود که هیچ دودی به برگ‌های آویزان‌شده در قفسه‌ها نرسد.

کاربردهای بالقوه دیگر گیاه تنباکو

با کاهش چشمگیر میزان مصرف دخانیات در 20 سال اخیر، کاربردهای دیگری نیز برای تنباکو کشف شده است. روغن‌های تنباکو می‌توانند در تولید سوخت‌های زیستی، از جمله سوخت جت، مورد استفاده قرار گیرند. همچنین، محققان در هند عصاره‌ای از تنباکو به نام سولانسول (Solansole) را ثبت اختراع کرده‌اند که می‌تواند در انواع داروهایی برای درمان دیابت، بیماری آلزایمر، فیبروز سیستیک، ابولا، سرطان و HIV/AIDS استفاده شود.