جویدن: تعریف، عملکرد و رازهای پنهان هضم و حافظه!

جویدن، که در اصطلاح علمی به آن مضغ گفته می‌شود، اولین و مهم‌ترین مرحله در فرایند هضم غذا است. این عمل ساده، که با استفاده از دندان‌ها انجام می‌شود، نقش کلیدی در تجزیه غذا به قطعات کوچکتر دارد. این خرد کردن مکانیکی، سطح تماس غذا را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد، و این امر منجر به هضم موثرتر و جذب بهینه‌تر مواد مغذی می‌شود.

نکات کلیدی درباره جویدن:

• آغاز هضم: جویدن اولین قدم در فرایند پیچیده هضم است.
• افزایش سطح تماس: خرد کردن غذا، سطح آن را افزایش داده و هضم را بهبود می‌بخشد.
• اجزای دخیل: جویدن به عملکرد هماهنگ دندان‌ها، استخوان‌های فک بالا (ماگزیلا) و فک پایین (ماندیبل)، لب‌ها، گونه‌ها و عضلات جونده (ماستر، تمپورالیس، پتریگوئید داخلی و پتریگوئید خارجی) وابسته است.
• فراتر از هضم: علاوه بر نقش حیاتی در هضم، جویدن با تحریک هیپوکامپ، از یادگیری و شکل‌گیری حافظه نیز پشتیبانی می‌کند.

فرایند جویدن چگونه انجام می‌شود؟

هضم غذا با ورود آن به دهان آغاز می‌شود، اما نکته قابل توجه این است که همه غذاها لزوماً نیازمند جویدن نیستند. برای مثال، ژلاتین یا بستنی به جویدن نیاز ندارند. علاوه بر مایعات و ژل‌ها، برخی تحقیقات نشان داده‌اند که ماهی، تخم‌مرغ، پنیر و غلات نیز ممکن است بدون نیاز به جویدن هضم شوند. با این حال، سبزیجات و گوشت به درستی هضم نمی‌شوند مگر اینکه کاملاً خرد شوند.

جویدن می‌تواند به صورت ارادی کنترل شود، اما معمولاً یک فعالیت نیمه خودکار یا ناخودآگاه است. اعصاب حس‌کننده موقعیت (پروپریوسپتیو) در مفاصل و دندان‌ها، مدت زمان و شدت جویدن را تعیین می‌کنند. زبان و گونه‌ها غذا را در موقعیت مناسب قرار می‌دهند، در حالی که فک‌ها دندان‌ها را به هم نزدیک و از هم دور می‌کنند. جویدن باعث تحریک تولید بزاق می‌شود. با حرکت غذا در دهان، بزاق آن را گرم، مرطوب و لغزنده می‌کند و هضم کربوهیدرات‌ها (قندها و نشاسته‌ها) را آغاز می‌کند. غذای جویده شده، که به آن بولوس می‌گویند، سپس بلعیده می‌شود و هضم آن با حرکت از طریق مری به معده و روده ادامه می‌یابد.

در نشخوارکنندگان، مانند گاو و زرافه، جویدن بیش از یک بار اتفاق می‌افتد. غذای جویده شده در این حیوانات، کود نامیده می‌شود. حیوان بولوس را می‌بلعد، سپس آن را دوباره به دهان برمی‌گرداند تا دوباره جویده شود. جویدن کود به نشخوارکننده اجازه می‌دهد تا مواد مغذی را از سلولز گیاهی استخراج کند، که به طور معمول قابل هضم نیست. شبکه/نگاری (رتیکولورومن) نشخوارکنندگان (اولین محفظه از دستگاه گوارش) حاوی میکروب‌هایی است که قادر به تجزیه سلولز هستند. در واقع فرایند جویدن در این جانوران طی چند مرحله انجام می شود تا جذب مواد غذایی به درستی صورت پذیرد.

کارکردهای جویدن: فراتر از هضم غذا

جویدن دو کارکرد اساسی دارد: اول، تجزیه مکانیکی غذا به عنوان اولین مرحله هضم. این عمل باعث افزایش سطح تماس غذا با آنزیم‌های گوارشی شده و جذب مواد مغذی را به طور چشمگیری بهبود می‌بخشد. دوم، تحریک هیپوکامپ در مغز. عمل جویدن، پالس‌های عصبی را به هیپوکامپ در سیستم عصبی مرکزی ارسال کرده و جریان خون به مغز را افزایش می‌دهد. تحریک هیپوکامپ برای یادگیری و حافظه فضایی بسیار حیاتی است. به عبارت دیگر، جویدن نه تنها به هضم کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در عملکرد شناختی مغز نیز ایفا می‌کند.

استخوان‌ها و عضلات درگیر در جویدن

جویدن فرآیندی پیچیده است که نیازمند هماهنگی بین دندان‌ها، استخوان‌ها، عضلات و بافت‌های نرم است. بافت‌های نرم شامل زبان، لب‌ها و گونه‌ها می‌شوند. این بافت‌ها غذا را در دهان نگه می‌دارند و آن را به گردش در می‌آورند تا با بزاق مخلوط شده و به دندان‌ها برسد. استخوان‌های درگیر در جویدن، فک بالا (ماگزیلا) و فک پایین (ماندیبل) هستند که محل اتصال دندان‌ها نیز به شمار می‌روند. عضلات جویدن، استخوان‌ها و دندان‌ها را حرکت داده و حرکات زبان، لب‌ها و گونه‌ها را کنترل می‌کنند. چهار گروه اصلی عضلات جویدن عبارتند از:

• ماستر (Masseter): عضلات ماستر در دو طرف صورت قرار دارند و در هنگام جویدن، فک پایین (ماندیبل) را بالا می‌برند. این عضلات، قوی‌ترین عضلات جویدن محسوب می‌شوند.
• تمپورالیس (Temporalis): عضله تمپورالیس یا گیجگاهی از دندان‌های آسیاب تا گوش و شقیقه‌ها امتداد دارد. قسمت جلویی (قدامی) آن دهان را می‌بندد، در حالی که قسمت عقبی (خلفی) فک را به عقب می‌برد.
• پتریگوئید داخلی (Medial Pterygoid): عضله پتریگوئید داخلی از پشت دندان‌های آسیاب تا پشت کاسه چشم امتداد دارد. این عضله به بستن فک (ماندیبل)، حرکت آن به سمت مرکز و حرکت آن به جلو کمک می‌کند.
• پتریگوئید خارجی (Lateral Pterygoid): عضله پتریگوئید خارجی در بالای عضله پتریگوئید داخلی قرار دارد. این عضله تنها عضله‌ای است که فک را باز می‌کند. همچنین به پایین آوردن فک، حرکت آن به جلو و از سمتی به سمت دیگر کمک می‌کند.

مشکلات رایج مرتبط با جویدن

مشکلات متعددی ممکن است در فرایند جویدن ایجاد شود. یکی از شایع‌ترین آنها، از دست دادن دندان‌ها است. هنگامی که تعداد زیادی از دندان‌ها از دست می‌روند، فرد ممکن است به رژیم غذایی نرم روی آورد. مصرف رژیم غذایی نرم می‌تواند دریافت مواد مغذی از میوه‌ها و سبزیجات را کاهش دهد و با اختلالات یادگیری و حافظه مرتبط باشد. در واقع از دست دادن دندان و عدم توانایی در جویدن مناسب، می تواند منجر به سوءتغذیه و مشکلات شناختی گردد.

اختلال شایع دیگر، اختلال مفصل گیجگاهی فکی (Temporomandibular Joint Dysfunction - TMD) است. مفصل گیجگاهی فکی، جایی است که استخوان گیجگاهی و فک پایین به هم می‌رسند. TMD علل مختلفی دارد، اما علائم آن می‌تواند شامل درد، صدا دادن هنگام باز کردن دهان، محدودیت حرکت، سردرد و سرگیجه باشد. ممکن است یک رژیم غذایی نرم تجویز شود، زیرا جویدن می‌تواند دشوار یا دردناک باشد. این امر نیز به نوبه خود، خطر سوءتغذیه و اختلالات عصبی را به همراه دارد. بنابراین، حفظ سلامت دندان‌ها و عملکرد صحیح مفصل گیجگاهی فکی برای یک جویدن کارآمد و در نتیجه، سلامت کلی بدن ضروری است.