راز پیدایش ماه: سفری به اعماق منظومه شمسی برای کشف تولد همدم دیرینه زمین
ماه، همواره بخشی از زندگی ما بوده است. از بدو پیدایش زمین، این همسایه آسمانی در کنار سیاره‌مان حضور داشته است. اما یک سوال ساده درباره این جرم آسمانی شگفت‌انگیز، تا همین اواخر بی‌پاسخ مانده بود: ماه چگونه به وجود آمد؟ پاسخ این سوال، نیازمند درک عمیقی از شرایط حاکم بر منظومه شمسی اولیه و نحوه شکل‌گیری سیارات است.
پاسخ به این پرسش، خالی از بحث و جدل نبوده است. تا حدود پنجاه سال پیش، تمام فرضیه‌های مطرح شده در مورد پیدایش ماه، با مشکلاتی مواجه بودند؛ یا از نظر فنی ایراد داشتند یا به دلیل کمبود اطلاعات دانشمندان از مواد تشکیل دهنده ماه، با تناقض روبرو می‌شدند.
نظریه هم‌زادپنداری: آیا زمین و ماه دوقلوهای کیهانی بودند؟
یکی از فرضیه‌های اولیه در مورد پیدایش ماه، نظریه هم‌زادپنداری است. این نظریه بیان می‌کند که زمین و ماه به طور همزمان و در کنار یکدیگر، از یک ابر واحد از غبار و گاز به وجود آمده‌اند. این ایده با توجه به اینکه کل منظومه شمسی از همین ابر، موسوم به قرص پیش‌سیاره‌ای، شکل گرفته است، منطقی به نظر می‌رسد.
با گذشت زمان، مجاورت نزدیک زمین و ماه می‌توانسته باعث شود که ماه در مداری به دور زمین قرار گیرد. اما مشکل اصلی این نظریه، در ترکیب سنگ‌های ماه نهفته است. در حالی که سنگ‌های زمین حاوی مقادیر قابل توجهی فلزات و عناصر سنگین‌تر، به ویژه در زیر سطح خود هستند، ماه به طور محسوسی فقیر از فلز است. سنگ‌های آن با سنگ‌های زمین مطابقت ندارند و این موضوع برای نظریه‌ای که بیان می‌کند هر دو از یک توده ماده در منظومه شمسی اولیه شکل گرفته‌اند، یک مشکل اساسی است.
اگر زمین و ماه همزمان شکل گرفته باشند، ترکیبات آن‌ها باید بسیار مشابه یا تقریباً یکسان باشد. ما این موضوع را در سایر سیستم‌ها مشاهده می‌کنیم، زمانی که چندین شیء در مجاورت نزدیک و از یک منبع ماده واحد ایجاد می‌شوند. احتمال اینکه ماه و زمین همزمان شکل گرفته باشند اما تفاوت‌های ترکیبی بسیار زیادی داشته باشند، بسیار کم است. بنابراین، این موضوع تردیدهایی را در مورد نظریه "هم‌زادپنداری" ایجاد می‌کند. پیدایش ماه از این طریق، با ابهام روبروست.
نظریه شکافت هسته‌ای: آیا ماه از دل زمین متولد شد؟
چه راه‌های دیگری برای پیدایش ماه وجود دارد؟ نظریه دیگری به نام شکافت هسته‌ای وجود دارد که پیشنهاد می‌کند ماه در اوایل تاریخ منظومه شمسی، از زمین جدا شده و به بیرون پرتاب شده است.
در حالی که ترکیب ماه دقیقاً مشابه کل زمین نیست، اما شباهت قابل توجهی به لایه‌های بیرونی سیاره ما دارد. پس چه می‌شد اگر مواد تشکیل دهنده ماه، هنگام چرخش سریع زمین در اوایل شکل‌گیری‌اش، از آن جدا شده و به بیرون پرتاب شده باشند؟ خب، این ایده هم با مشکلاتی روبروست. سرعت چرخش زمین به اندازه کافی زیاد نیست که بتواند چیزی را به بیرون پرتاب کند و احتمالاً در اوایل تاریخ خود نیز به اندازه کافی سریع نبوده است. یا حداقل، نه به اندازه‌ای سریع که بتواند یک "ماه نوزاد" را به فضا پرتاب کند.
نظریه برخورد بزرگ: محتمل‌ترین سناریو برای تولد ماه
اگر ماه از زمین جدا نشده و از همان مواد تشکیل دهنده زمین هم به وجود نیامده باشد، پس چگونه شکل گرفته است؟
نظریه برخورد بزرگ، شاید بهترین و پذیرفته‌شده‌ترین نظریه موجود باشد. این نظریه بیان می‌کند که مواد تشکیل دهنده ماه، به جای اینکه از زمین جدا شده باشند، در طی یک برخورد عظیم از زمین به بیرون پرتاب شده‌اند.
تصور می‌شود که جرمی تقریباً به اندازه مریخ، که دانشمندان سیاره‌شناس آن را تیا (Theia) نامیده‌اند، در اوایل تکامل خود با زمین جوان برخورد کرده است (به همین دلیل است که ما شواهد زیادی از این برخورد را در زمین نمی‌بینیم). مواد از لایه‌های بیرونی زمین به فضا پرتاب شدند. اما این مواد خیلی دور نرفتند، زیرا گرانش زمین آن‌ها را در نزدیکی خود نگه داشت. این ماده هنوز داغ شروع به گردش به دور زمین جوان کرد، با خود برخورد کرد و در نهایت مانند خمیر به هم پیوست. در نهایت، پس از سرد شدن، ماه به شکلی که امروزه همه ما با آن آشنا هستیم، تکامل یافت. این نظریه، محبوب‌ترین توضیح برای نحوه پیدایش ماه است.
دو ماه؟ فرضیه‌ای برای حل معمای نیمه تاریک ماه
در حالی که نظریه برخورد بزرگ، به طور گسترده به عنوان محتمل‌ترین توضیح برای تولد ماه پذیرفته شده است، هنوز حداقل یک سوال وجود دارد که این نظریه در پاسخ دادن به آن با مشکل روبرو است: چرا سمت دور ماه بسیار متفاوت از سمت نزدیک آن است؟
در حالی که پاسخ این سوال قطعی نیست، یک نظریه پیشنهاد می‌کند که پس از برخورد اولیه، نه یک، بلکه دو ماه در اطراف زمین شکل گرفتند. با این حال، با گذشت زمان، این دو کره شروع به مهاجرت آهسته به سمت یکدیگر کردند تا اینکه در نهایت با هم برخورد کردند. نتیجه این برخورد، ماه واحدی بود که امروزه همه ما می‌شناسیم. این ایده ممکن است برخی از جنبه‌های ماه را که سایر نظریه‌ها توضیح نمی‌دهند، روشن کند، اما برای اثبات اینکه این اتفاق می‌توانسته رخ دهد، با استفاده از شواهد موجود از خود ماه، باید کارهای زیادی انجام شود. این ایده، معمای تفاوت نیمه‌های ماه را حل می‌کند.
همانند تمام علوم، نظریه‌ها با داده‌های اضافی تقویت می‌شوند. در مورد ماه، مطالعات بیشتر بر روی سنگ‌های موجود در مکان‌های مختلف روی سطح و زیر سطح ماه، به پر کردن داستان شکل‌گیری و تکامل این همسایه آسمانی ما کمک خواهد کرد.
- نجوم
- علم
