رجم الهیری (بلندی‌های جولان): رصدخانه باستانی یا معمای کهن؟
رجم الهیری (که با نام‌های روجم هیری یا گیلگال رفائیم نیز شناخته می‌شود) بزرگترین بنای یادبود مگالیتی باستانی در خاور نزدیک است. این اثر در ۱۶ کیلومتری شرق دریای جلیل، در بخش غربی دشت باستانی باشان در بلندی‌های جولان (منطقه‌ای مورد مناقشه بین سوریه و اسرائیل) واقع شده است. رجم الهیری که در ارتفاع ۵۱۵ متری از سطح دریا قرار دارد، گمان می‌رود حداقل تا حدی به عنوان یک رصدخانه نجومی عمل می‌کرده است.
نکات کلیدی درباره رجم الهیری:
- رجم الهیری بزرگترین بنای یادبود مگالیتی در خاور نزدیک است که از حدود ۴۰۰۰۰ تن سنگ بازالت ساخته شده و به صورت دایره‌های متحدالمرکز چیده شده‌اند. ارتفاع این دایره‌ها در گذشته تا ۲.۵ متر می‌رسیده است.
- در گذشته تصور می‌شد این بنا در عصر برنز ساخته شده است، اما مطالعات اخیر نشان می‌دهد که این اثر باید در دوره مس‌سنگی، حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد ساخته شده باشد.
- اگرچه تغییر تاریخ ساخت به این معنی است که فرضیات اولیه نجومی دیگر معتبر نخواهند بود، مطالعات جدید هم‌ترازی‌های جدیدی را یافته‌اند که ردیابی انقلاب تابستانی را ممکن می‌سازد.
رجم الهیری که در اواخر دوره مس‌سنگی و اوایل عصر برنز، بین ۵۵۰۰ تا ۵۰۰۰ سال پیش ساخته و استفاده می‌شده، از حدود ۴۰۰۰۰ تن سنگ بازالت آتشفشانی سیاه و ناتراشیده تشکیل شده است که به صورت بین پنج تا نه حلقه متحدالمرکز (بسته به نحوه شمارش) روی هم چیده شده و به ارتفاع ۱ تا ۲.۵ متر می‌رسند.
حلقه‌های نه‌گانه رجم الهیری
این محوطه باستانی از یک توده سنگی مرکزی (cairn) تشکیل شده که مجموعه‌ای از حلقه‌های متحدالمرکز آن را احاطه کرده‌اند. بزرگترین و بیرونی‌ترین حلقه (دیوار ۱) اندازه‌ای برابر با ۱۴۵ متر در راستای شرقی-غربی و ۱۵۵ متر در راستای شمالی-جنوبی دارد. ضخامت این دیوار به‌طور میانگین بین ۳.۲ تا ۳.۳ متر است و در برخی نقاط ارتفاع آن به ۲ متر می‌رسد. دو ورودی به این حلقه وجود دارد که در حال حاضر توسط تخته‌سنگ‌های افتاده مسدود شده‌اند: ورودی شمال شرقی حدود ۲۹ متر و ورودی جنوب شرقی حدود ۲۶ متر عرض دارند.
تمامی حلقه‌های داخلی کامل نیستند؛ برخی از آن‌ها نسبت به دیوار ۱ شکل بیضی‌تری دارند و به طور خاص، دیوار ۳ یک برآمدگی مشخص به سمت جنوب دارد. تعدادی از حلقه‌ها توسط مجموعه‌ای از ۳۶ دیوار شعاعی به هم متصل شده‌اند که اتاقک‌هایی را تشکیل می‌دهند و به نظر می‌رسد به‌طور تصادفی فاصله‌گذاری شده‌اند. در مرکز درونی‌ترین حلقه، توده سنگی وجود دارد که از یک تدفین محافظت می‌کند. ساخت این توده‌سنگی و تدفین احتمالا تا ۱۵۰۰ سال پس از ساخت اولیه حلقه‌ها صورت گرفته است.
توده سنگی مرکزی یک پشته نامنظم از سنگ‌ها به قطر حدود ۲۰ تا ۲۵ متر و ارتفاع ۴.۵ تا ۵ متر است. در اطراف آن، لایه‌ای از سنگ‌های کوچک تا متوسط مانند پوسته‌ای دور توده‌سنگی مرکزی ساخته شده است. زمانی که سالم بوده، ظاهر توده‌سنگی به شکل یک مخروط ناقص پله‌ای بوده است.
تاریخ‌گذاری محوطه
از رجم الهیری آثار باستانی بسیار کمی به دست آمده است که محدود به قطعات سفالی سطحی می‌شود. شرایط سخت محیطی نیز باعث شده تا مواد آلی مناسبی برای تاریخ‌گذاری رادیوکربنی به دست نیاید. با این حال، باستان‌شناسان بر اساس همین آثار اندک، پیشنهاد کرده‌اند که حلقه‌ها در اوایل عصر برنز، یعنی هزاره سوم قبل از میلاد ساخته شده‌اند؛ در حالی که توده‌سنگی مرکزی در اواخر عصر برنز، یعنی اواخر هزاره دوم بنا شده است.
این ساختار عظیم (و مجموعه‌ای از دلمن‌های نزدیک) ممکن است منشاء اسطوره‌های نژاد باستانی غول‌ها باشد که در عهد عتیق کتاب مقدس یهودی-مسیحی به رهبری اوگ، پادشاه باشان ذکر شده‌اند. یوناتان میزراحی باستان‌شناس و آنتونی آونی، اخترباستان‌شناس، که از دهه ۱۹۸۰ این ساختار را مورد مطالعه قرار داده‌اند، این احتمال را مطرح کرده‌اند که رجم‌الهیری یک رصدخانه آسمانی بوده است.
انقلاب تابستانی در رجم الهیری
تحقیقات انجام شده توسط آونی و میزراحی در اواخر دهه ۱۹۹۰ نشان داد که ورودی مرکز محوطه، در طلوع خورشید در انقلاب تابستانی باز می‌شود. شکاف‌های دیگر در دیوارها نیز نشان‌دهنده اعتدال بهاری و پاییزی هستند. کاوش‌ها در اتاقک‌های دیواری، هیچ اثر باستانی‌ای که نشان دهد این اتاق‌ها برای انبار کردن یا سکونت استفاده می‌شده، پیدا نکرد. محاسبات مربوط به هم‌ترازی‌های نجومی با ستارگان، از این نظریه پشتیبانی می‌کند که حلقه‌ها در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد با یک بازه خطای ۲۵۰ سال ساخته شده‌اند.
آونی و میزراحی بر این باور بودند که دیوارهای رجم الهیری به طلوع ستارگان در آن دوره اشاره دارند و ممکن است پیش‌بینی‌کننده‌های فصل بارانی بوده‌اند؛ اطلاعاتی حیاتی برای چوپانان دشت باشان در ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد.
تاریخ‌گذاری مجدد رجم الهیری و بازنگری هم‌ترازی‌های نجومی
مطالعات جدیدتر و گسترده‌تری در قرن بیست و یکم در این محوطه انجام شد که توسط مایکل فریکمن و نائومی پورات گزارش شده است. این تحقیقات، که شامل بررسی منظره سایت‌ها و ویژگی‌های موجود در شعاع ۵ کیلومتری محوطه بود، نشان داد که در دوره مس‌سنگی، جمعیتی متراکم حدود ۲۰۰۰ نفر در ۵۰ سکونتگاه در این منطقه زندگی می‌کردند. در آن زمان، ردیفی هلالی‌شکل از خانه‌های بزرگ، رجم الهیری را احاطه کرده بود، اما هیچ‌کدام در مجاورت مستقیم بنای یادبود قرار نداشتند. تاریخ‌گذاری با استفاده از روش لومینسانس تحریک‌شده نوری (OSL) از تاریخ جدید پشتیبانی می‌کند و تاریخ ساخت را بین اواسط هزاره سوم تا اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد تخمین می‌زند.
این تاریخ‌های جدید بدان معناست که هم‌ترازی‌های نجومی‌ای که توسط آونی و میزراحی شناسایی شده بودند، دیگر معتبر نیستند (به دلیل حرکت خورشید). فریکمن و پورات یک دهانه کوچک با شکل نامنظم در دیوار توده‌سنگی مرکزی کشف کردند که در انقلاب تابستانی، به پرتوهای خورشید اجازه می‌داد وارد شده و به سنگ بزرگ صافی در ورودی اتاق مرکزی برخورد کنند.
فریکمن و پورات همچنین پیشنهاد می‌کنند که یکی از کانون‌های توجه در این محوطه، آتشفشان خاموشی بوده که از طریق دروازه شمال غربی برای تماشاگران قابل رویت بوده است. این تیم معتقد است که ساخت اولیه رجم الهیری ممکن است به قبل از پایان هزاره پنجم قبل از میلاد برگردد.
- باستان شناسی
