تاریخچه کندر: صمغ معطر باستانی درختان

کندر، صمغ معطر و افسانهای درختان باستانی، از دیرباز به عنوان یکی از ارزشمندترین مواد طبیعی در تاریخ بشر شناخته شده است. این صمغ که از درخت کندر به دست میآید، قدمتی چند هزارساله دارد و در فرهنگها و تمدنهای مختلف، از مصر باستان تا چین و روم، جایگاه ویژهای داشته است. کندر نه تنها به عنوان عطر و بخور در مراسم مذهبی و آیینی استفاده میشده، بلکه در پزشکی سنتی و صنایع دستی نیز کاربردهای فراوانی داشته است. در این محتوا، به بررسی تاریخچه، کاربردها، روشهای برداشت و نقش کندر در تجارت جهانی ادویه میپردازیم.

کاربردهای کندر در طول تاریخ

کندر از دیرباز به عنوان یک ماده معطر و کاربردی در فرهنگها و تمدنهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. این صمغ ارزشمند نه تنها در مراسم مذهبی و آیینی، بلکه در زندگی روزمره نیز کاربردهای متنوعی داشته است. یکی از شناختهشدهترین کاربردهای کندر، سوزاندن آن به عنوان بخور در مراسم مهمی مانند عروسیها، تولد فرزندان و مراسم خاکسپاری بوده است. این کار باعث ایجاد عطری خوشبو و ماندگار در فضا میشد.

علاوه بر این، کندر در گذشته به عنوان یک ماده آرایشی و بهداشتی نیز استفاده میشد. به عنوان مثال، از دوده حاصل از سوزاندن کندر برای آرایش چشم و خالکوبی استفاده میکردند. همچنین، صمغ کندر برای نرم کردن و روغنکاری موها و خوشبو کردن دهان به کار میرفت.

از جنبههای عملیتر، کندر برای تعمیر ظروف شکسته نیز استفاده میشد. با ذوب کردن صمغ و پر کردن ترکهای ظروف، آنها را دوباره ضد آب میکردند. حتی پوست درخت کندر به عنوان رنگدانه قهوهای مایل به قرمز برای رنگرزی لباسهای پنبهای و چرمی استفاده میشد. برخی از گونههای کندر نیز طعم دلپذیری دارند و به عنوان افزودنی به قهوه یا به صورت جویدنی مصرف میشدند.

روش برداشت صمغ کندر

درختان کندر هرگز به طور کامل اهلی یا کشت نشدهاند و به صورت طبیعی در مناطق خاصی رشد میکنند. این درختان معمولاً در مناطق خشک و صخرهای یافت میشوند و ارتفاع آنها به حدود ۲ تا ۲.۵ متر میرسد. برخلاف بسیاری از درختان، کندر تنه مرکزی ندارد و به نظر میرسد که مستقیماً از دل سنگها رشد کرده است.

برداشت صمغ کندر فرآیندی ظریف و زمانبر است. برای استخراج صمغ، ابتدا یک شکاف به طول حدود ۲ سانتیمتر (معادل ۳/۴ اینچ) روی پوست درخت ایجاد میشود. سپس صمغ به آرامی از این شکاف خارج شده و روی تنه درخت سفت میشود. پس از چند هفته، صمغ خشک شده و آماده جمعآوری و عرضه به بازار است.

این فرآیند معمولاً دو تا سه بار در سال انجام میشود و بین هر بار برداشت، فاصله زمانی کافی برای بهبود درخت در نظر گرفته میشود. برداشت بیش از حد صمغ میتواند به درخت آسیب برساند و حتی مانع جوانه زدن بذرهای آن شود. با این حال، برداشت کندر همواره با چالشهایی همراه بوده است، زیرا این درختان در مناطق دورافتاده و خشک رشد میکنند و حمل و نقل صمغ به بازارهای اصلی نیز دشوار است.

جالب است بدانید که در گذشته، تاجران کندر از افسانهها و داستانهای تخیلی برای دور نگه داشتن رقبا از مناطق برداشت استفاده میکردند. این داستانها شامل موجودات افسانهای مانند مارهای بالدار بود که گویا از درختان کندر محافظت میکردند!

اشارات تاریخی به کندر

کندر از دیرباز در متون تاریخی و فرهنگی مختلف جهان مورد اشاره قرار گرفته است. قدیمیترین اشاره به کندر در پاپیروس ابرس مصری مربوط به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد دیده میشود. در این متن، کندر به عنوان درمانی برای عفونت گلو و حملات آسم توصیه شده است.

در قرن اول میلادی، نویسنده رومی پلینی از کندر به عنوان پادزهری برای سم شوکران یاد کرده است. همچنین، فیلسوف اسلامی ابن سینا (معروف به ابوعلی سینا) در قرن دهم میلادی، کندر را برای درمان تومورها، زخمها و تبها تجویز میکرد.

در متون چینی نیز، به ویژه در نسخه خطی گیاهشناسی مینگی بیئلو متعلق به قرن ششم میلادی، به کندر اشاره شده است. علاوه بر این، کندر بارها در عهد عتیق و عهد جدید کتاب مقدس مسیحیان و یهودیان ذکر شده است. به عنوان مثال، کندر یکی از هدایای سه مغ به حضرت عیسی (ع) بود.

در پریپلوس دریای اریتره، یک راهنمای دریانوردی متعلق به قرن اول میلادی، کندر به عنوان یکی از کالاهای ارزشمند تجاری در مسیرهای دریایی مدیترانه، خلیج عرب و اقیانوس هند توصیف شده است. این متن اشاره میکند که کندر عربستان جنوبی از کیفیت بالاتری نسبت به کندر شرق آفریقا برخوردار بود.

جالب توجه است که هرودوت، تاریخنگار یونانی، در قرن پنجم قبل از میلاد ادعا کرده است که درختان کندر توسط مارهای بالدار کوچک و رنگارنگ محافظت میشدند. این داستان احتمالاً برای ترساندن رقبا و حفظ انحصار تجارت کندر ساخته شده بود!

انواع گونههای درخت کندر

درختان کندر شامل پنج گونه اصلی هستند که صمغ آنها برای تولید کندر مناسب است. با این حال، دو گونه Boswellia carterii و Boswellia frereana امروزه بیشترین استفاده تجاری را دارند. کیفیت و ویژگیهای صمغ کندر نه تنها بین گونههای مختلف، بلکه در داخل یک گونه نیز بسته به شرایط آب و هوایی محلی متفاوت است.

• Boswellia carterii (یا Boswellia sacra): این گونه که به نامهای اولیبانوم یا خون اژدها نیز شناخته میشود، احتمالاً همان درختی است که در کتاب مقدس به آن اشاره شده است. این درخت در سومالی و دره ظفار عمان رشد میکند. دره ظفار، با بارانهای موسمی و سرسبزی خاص خود، هنوز هم یکی از مهمترین منابع تولید کندر در جهان است. بهترین گریدهای کندر، مانند نقره ای و هوجاری، تنها در این منطقه یافت میشوند.
• Boswellia frereana و Boswellia thurifera: این گونهها در شمال سومالی رشد میکنند و منبع کندر قبطی یا مایدی هستند که در کلیسای قبطی و میان مسلمانان عربستان سعودی بسیار محبوب است. صمغ این درختان دارای رایحه لیمویی است و امروزه از آن برای تولید آدامس استفاده میشود.
• Boswellia papyrifera: این گونه در اتیوپی و سودان رشد میکند و صمغی شفاف و روغنی تولید میکند که در صنایع مختلف کاربرد دارد.
• Boswellia serrata: معروف به کندر هندی، این گونه صمغی به رنگ قهوهای طلایی تولید میکند که عمدتاً به عنوان بخور سوزانده میشود و در طب آیورودا نیز استفاده میشود.

تجارت بین المللی ادویه و کندر

کندر، مانند بسیاری از ادویه ها و مواد معطر دیگر، از طریق مسیرهای تجاری بین المللی از مناطق دورافتاده به بازارهای جهانی منتقل میشد. دو مسیر اصلی تجارت کندر شامل مسیر تجاری کندر (یا جاده کندر) و جاده ابریشم بود. مسیر کندر، تجارت بین عربستان، شرق آفریقا و هند را تسهیل میکرد، در حالی که جاده ابریشم از پارتیا و آسیا میگذشت.

کندر به دلیل ارزش بالای خود، یکی از کالاهای بسیار مطلوب در تجارت جهانی بود. تقاضای زیاد برای کندر و دشواری حمل و نقل آن به مشتریان مدیترانه ای، یکی از دلایل اصلی ظهور و شکوفایی فرهنگ نبطی ها در قرن اول قبل از میلاد بود. نبطی ها توانستند با کنترل مسیر تجاری کندر که از عربستان، شرق آفریقا و هند میگذشت، انحصار این تجارت را در دست بگیرند.

این تجارت در دوره کلاسیک شکل گرفت و تأثیر عمیقی بر معماری، فرهنگ، اقتصاد و توسعه شهری نبطی ها در شهر پترا گذاشت. پترا به عنوان یک مرکز تجاری مهم، نقش کلیدی در توزیع کندر و سایر کالاهای ارزشمند داشت.

جالب است بدانید که کندر نه تنها به عنوان یک کالای تجاری، بلکه به عنوان نمادی از ثروت و قدرت نیز شناخته میشد. این ماده ارزشمند در مراسم مذهبی، آیینی و حتی پزشکی استفاده میشد و تقاضای جهانی برای آن باعث شد تا تاجران از افسانه ها و داستان های تخیلی برای محافظت از منابع و مسیرهای تجاری خود استفاده کنند.