فایانس: نخستین سرامیک پیشرفته جهان باستان | تاریخچه، ساخت و کاربرد

فایانس (که با نام‌های فایانس مصری، کوارتز لعاب‌دار یا ماسه کوارتز تف‌جوشی‌شده نیز شناخته می‌شود) ماده‌ای کاملاً دست‌ساز است که احتمالاً برای تقلید از رنگ‌های روشن و درخشش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی کمیاب ساخته شده است. فایانس که "نخستین سرامیک پیشرفته" نامیده می‌شود، نوعی سرامیک سیلیسی ویتره (حرارت‌دیده) و گلاست (لعاب‌داده‌شده اما پخته‌نشده) است که از بدنه کوارتز یا ماسه ریز آسیاب‌شده ساخته شده و با لعاب قلیایی-آهکی-سیلیسی پوشانده شده است. از حدود ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد، از آن در جواهرات سراسر مصر و خاور نزدیک استفاده می‌شده است. انواع فایانس در سرتاسر مدیترانه و آسیا در عصر برنز یافت می‌شوند و اشیاء فایانسی از مکان‌های باستانی تمدن‌های ایندوس، بین‌النهرین، مینوسی، مصری و ژو غربی به دست آمده‌اند.

نکات کلیدی درباره فایانس

• فایانس یک ماده دست‌ساز است که از ترکیب‌های مختلفی ساخته می‌شود اما بیشتر شامل ماسه کوارتز و سودا است.
• اشیاء ساخته شده از فایانس شامل مهره‌ها، لوح‌ها، کاشی‌ها و تندیس‌ها هستند.
• این ماده اولین بار در حدود ۵۵۰۰ سال پیش در بین‌النهرین یا مصر توسعه یافت و در بیشتر فرهنگ‌های عصر برنز مدیترانه مورد استفاده قرار گرفت.
• فایانس در حدود ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد در جاده شیشه باستانی به چین تجارت می‌شد.

خاستگاه فایانس

در مورد خاستگاه فایانس، توافق کاملی بین پژوهشگران وجود ندارد. برخی معتقدند که این ماده در اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد در بین‌النهرین اختراع و سپس به مصر صادر شده است (یا شاید برعکس). شواهدی از تولید فایانس در هزاره چهارم پیش از میلاد در محوطه‌های باستانی حموکار و تل براک در بین‌النهرین یافت شده است. همچنین اشیاء فایانسی در محوطه‌های بداریان مصر (۵۰۰۰–۳۹۰۰ پیش از میلاد) کشف شده‌اند. باستان‌شناسان مهران متین و موژان متین اشاره می‌کنند که مخلوط کردن کود گاو (که معمولاً به عنوان سوخت استفاده می‌شود)، پوسته‌های مسی حاصل از ذوب مس و کربنات کلسیم، پوششی لعاب‌دار و آبی‌رنگ بر روی اشیاء ایجاد می‌کند. احتمالاً این فرایند منجر به اختراع فایانس و لعاب‌های مرتبط در دوره مس‌سنگی شده است.

جاده شیشه باستانی: مسیری برای تجارت فایانس

فایانس در عصر برنز به یک کالای تجاری مهم تبدیل شد. به عنوان مثال، در کشتی غرق شده اولوبورون مربوط به اواخر قرن چهاردهم پیش از میلاد، بیش از ۷۵۰۰۰ مهره فایانسی در محموله آن وجود داشت. مهره‌های فایانسی به طور ناگهانی در دشت‌های مرکزی چین در زمان ظهور سلسله ژو غربی (۱۰۴۶–۷۷۱ پیش از میلاد) ظاهر شدند. هزاران مهره و آویز از گورستان‌های ژو غربی، حتی از مقبره‌های افراد عادی، کشف شده‌اند. بر اساس تجزیه و تحلیل‌های شیمیایی، اولین نمونه‌ها (۱۰۴۰–۹۵۰ پیش از میلاد) واردات پراکنده‌ای بودند که از منطقه قفقاز شمالی یا استپ سرچشمه می‌گرفتند. اما تا سال ۹۵۰ پیش از میلاد، اشیاء فایانسی غنی از سودا و سپس فایانس غنی از پتاسیم در مناطق وسیعی از شمال و شمال غربی چین تولید می‌شدند. استفاده از فایانس در چین با سلسله هان از بین رفت.

ظهور فایانس در چین به شبکه تجاری‌ای نسبت داده می‌شود که به عنوان جاده شیشه باستانی شناخته می‌شود. این شبکه مجموعه‌ای از مسیرهای تجاری زمینی از آسیای غربی و مصر به چین در بین سال‌های ۱۵۰۰–۵۰۰ پیش از میلاد بود. جاده شیشه که پیشروی جاده ابریشم در سلسله هان بود، فایانس، سنگ‌های نیمه‌قیمتی مانند لاجورد، فیروزه و یشم نفریت و شیشه را در میان سایر کالاهای تجاری بین شهرهای لوکسور، بابل، تهران، نیشابور، ختن، تاشکند و بائوتو منتقل می‌کرد.

تولید فایانس در دوره روم نیز ادامه یافت و تا قرن اول پیش از میلاد رواج داشت.

روش‌های تولید فایانس

در مصر باستان، اشیاء ساخته شده از فایانس شامل طلسم‌ها، مهره‌ها، انگشترها، scarabها (جُعَل‌های سنگی) و حتی برخی کاسه‌ها بودند. فایانس به عنوان یکی از اولین اشکال شیشه‌سازی در نظر گرفته می‌شود.

تحقیقات اخیر در مورد فناوری فایانس مصری نشان می‌دهد که دستور العمل‌ها در طول زمان و از مکانی به مکان دیگر تغییر کرده‌اند. برخی از این تغییرات شامل استفاده از خاکستر گیاهی غنی از سودا به عنوان افزودنی شار (Flux) بود. شار به مواد کمک می‌کند تا در حرارت بالا به یکدیگر متصل شوند. در واقع، مواد تشکیل دهنده شیشه در دماهای مختلف ذوب می‌شوند و برای اینکه فایانس منسجم باقی بماند، باید نقاط ذوب را تعدیل کرد. با این حال، Thilo Rehren، باستان‌شناس و دانشمند مواد، استدلال می‌کند که تفاوت در شیشه‌ها (از جمله فایانس) ممکن است بیشتر به فرآیندهای مکانیکی خاص مورد استفاده برای ساخت آنها مربوط باشد تا تغییر در ترکیب خاص محصولات گیاهی.

رنگ‌های اصلی فایانس با افزودن مس (برای به دست آوردن رنگ فیروزه‌ای) یا منگنز (برای به دست آوردن رنگ سیاه) ایجاد می‌شدند. در حدود آغاز تولید شیشه، در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد، رنگ‌های دیگری از جمله آبی کبالتی، بنفش منگنزی و زرد آنتیمونات سرب ایجاد شدند.

لعاب‌های فایانس

تا به امروز، سه تکنیک مختلف برای تولید لعاب‌های فایانس شناسایی شده است: روش مالیدن (Application)، روش گل‌دهی (Efflorescence) و روش سمانتاسیون (Cementation).

در روش مالیدن، سفالگر دوغابی غلیظ از آب و مواد تشکیل دهنده لعاب (شیشه، کوارتز، رنگ‌دهنده، شار و آهک) را بر روی یک شیء مانند کاشی یا گلدان می‌مالد. این دوغاب می‌تواند روی شیء ریخته یا نقاشی شود و از روی وجود آثار برس، چکه کردن و ناهماهنگی در ضخامت قابل تشخیص است.

روش گل‌دهی شامل آسیاب کردن کوارتز یا کریستال‌های ماسه و مخلوط کردن آنها با سطوح مختلفی از سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و/یا اکسید مس است. این مخلوط به شکل‌هایی مانند مهره یا طلسم درآورده می‌شود و سپس این شکل‌ها در معرض حرارت قرار می‌گیرند. در طول گرمایش، شکل‌های ایجاد شده لعاب خود را ایجاد می‌کنند، که اساساً یک لایه سخت و نازک از رنگ‌های روشن مختلف، بسته به دستورالعمل خاص، است. این اشیاء از روی علامت‌های پایه (Stand marks) که قطعات در طول فرآیند خشک شدن روی آن قرار می‌گرفتند و تغییرات در ضخامت لعاب قابل شناسایی هستند.

تکنیک قم

روش سمانتاسیون یا تکنیک قم (که نام خود را از شهر قم در ایران گرفته است، جایی که این روش هنوز هم استفاده می‌شود)، شامل شکل دادن به شیء و دفن کردن آن در مخلوط لعاب‌کاری است که از قلیایی‌ها، ترکیبات مس، اکسید یا هیدروکسید کلسیم، کوارتز و زغال چوب تشکیل شده است. شیء و مخلوط لعاب‌کاری در دمای حدود ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد پخته می‌شوند و یک لایه لعاب روی سطح ایجاد می‌شود. پس از پخت، مخلوط باقیمانده خرد و جدا می‌شود. این روش ضخامت یکنواختی از شیشه را ایجاد می‌کند، اما فقط برای اشیاء کوچک مانند مهره‌ها مناسب است.

آزمایش‌های تکراری، روش سمانتاسیون را بازتولید کردند و هیدروکسید کلسیم، نیترات پتاسیم و کلریدهای قلیایی را به عنوان اجزای ضروری روش قم شناسایی کردند.

فایانس قرون وسطایی

فایانس قرون وسطایی، که نام "فایانس" از آن گرفته شده است، نوعی سفال لعاب‌دار و رنگارنگ است که در دوره رنسانس در فرانسه و ایتالیا توسعه یافت. این واژه از Faenza، شهری در ایتالیا، گرفته شده است که کارخانه‌های تولید کننده سفال قلع‌اندود شده به نام Majolica (که گاهی Maiolica نیز نوشته می‌شود) در آن رواج داشتند. Majolica خود از سرامیک‌های سنتی اسلامی شمال آفریقا نشأت گرفته و به طرز عجیبی تصور می‌شود که از منطقه بین‌النهرین در قرن نهم میلادی توسعه یافته است.

نقوش خیره کننده اسلامی در مسجد جامع قرن 14 یزد، ایران با نمایی از محراب منحصربفرد فایانس

کاشی‌های لعاب‌دار فایانس بسیاری از ساختمان‌های قرون وسطی، از جمله ساختمان‌های تمدن اسلامی را تزئین می‌کنند، مانند مقبره بی‌بی جیوندی در پاکستان که در قرن پانزدهم میلادی ساخته شده است، مسجد جامع قرن چهاردهم در یزد، ایران، یا نکروپولیس شاه زنده (Shah-i-Zinda) سلسله تیموریان (۱۳۷۰–۱۵۲۶) در ازبکستان.