انواع زغال سنگ: ترکیبات، کاربردها و ارزش انرژی

زغال سنگ، یکی از مهم ترین منابع انرژی در جهان، به عنوان یک سوخت فسیلی نقش کلیدی در تولید برق و صنایع سنگین مانند فولادسازی ایفا می کند. این ماده سیاه یا قهوه ای تیره که از بقایای گیاهان و مواد آلی طی میلیون ها سال تشکیل شده است، در انواع مختلفی وجود دارد. هر نوع زغال سنگ ترکیبات، کاربردها و ارزش انرژی متفاوتی دارد. در این مقاله، به بررسی انواع زغال سنگ، فرآیند تشکیل آن، کاربردهای صنعتی و ارزش حرارتی آن می پردازیم تا درک بهتری از این منبع انرژی پراهمیت به دست آوریم.

زغال سنگ چیست و چگونه تشکیل می شود؟

زغال سنگ یک سنگ رسوبی سیاه یا قهوه ای تیره است که از تجزیه و فشرده شدن بقایای گیاهان و مواد آلی در طول میلیون ها سال تشکیل می شود. این فرآیند که تحت عنوان زغال شدگی شناخته می شود، در شرایط خاصی از فشار و دمای بالا در لایه های زیرین زمین اتفاق می افتد. در این فرآیند، مواد آلی به تدریج به زغال سنگ تبدیل می شوند و ترکیبات شیمیایی آن ها تغییر می کند.

زغال سنگ معمولاً در لایه هایی به نام رگه های زغال سنگ یافت می شود که در اعماق زمین قرار دارند. استخراج آن از طریق معادن زیرزمینی یا معادن روباز انجام می گیرد. پس از استخراج، زغال سنگ باید شسته، تمیز و فرآوری شود تا برای استفاده های تجاری آماده گردد. این فرآیند شامل حذف ناخالصی ها و مواد معدنی اضافی است که ممکن است در حین سوختن باعث آلودگی محیط زیست شوند.

تشکیل زغال سنگ به شرایط جغرافیایی و آب وهوایی خاصی نیاز دارد. به عنوان مثال، وجود جنگل های انبوه در دوره های زمین شناسی گذشته و دفن سریع بقایای گیاهی در زیر لایه های رسوبی، از عوامل کلیدی در تشکیل زغال سنگ هستند. این فرآیند به طور کلی هزاران تا میلیون ها سال طول می کشد و نتیجه آن تولید انواع مختلف زغال سنگ با ترکیبات و خواص متفاوت است.

انواع زغال سنگ: زغال سنگ سخت و نرم

زغال سنگ به دو دسته اصلی تقسیم می شود: زغال سنگ سخت و زغال سنگ نرم. این تقسیم بندی بر اساس میزان کربن، رطوبت و انرژی موجود در هر نوع زغال سنگ انجام می شود. هر کدام از این انواع، ویژگی ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

زغال سنگ سخت

زغال سنگ سخت که به آن زغال سنگ سیاه نیز گفته می شود، دارای درصد بالایی از کربن و انرژی است. این نوع زغال سنگ معمولاً در صنایع سنگین مانند فولادسازی و تولید برق استفاده می شود. چین بزرگ ترین تولیدکننده زغال سنگ سخت در جهان است و سالانه بیش از ۳ میلیارد تن از این نوع زغال سنگ تولید می کند. پس از چین، ایالات متحده و هند به ترتیب در رتبه های دوم و سوم قرار دارند.

زغال سنگ نرم (زغال سنگ قهوه ای یا لیگنیت)

زغال سنگ نرم که به آن لیگنیت یا زغال سنگ قهوه ای نیز گفته می شود، دارای رطوبت بیشتری نسبت به زغال سنگ سخت است و ارزش انرژی کمتری دارد. این نوع زغال سنگ معمولاً در نیروگاه های برق برای تولید انرژی استفاده می شود. آلمان و اندونزی از جمله کشورهای پیشرو در تولید زغال سنگ نرم هستند و سالانه بیش از ۱۶۰ میلیون تن از این نوع زغال سنگ استخراج می کنند.

تفاوت اصلی بین زغال سنگ سخت و نرم در میزان کربن و رطوبت آن هاست. زغال سنگ سخت به دلیل داشتن کربن بیشتر و رطوبت کمتر، انرژی بیشتری تولید می کند و برای مصارف صنعتی مناسب تر است. در مقابل، زغال سنگ نرم به دلیل رطوبت بالا و کربن کمتر، انرژی کمتری دارد و بیشتر در تولید برق استفاده می شود.

زغال سنگ کک شو در مقابل زغال سنگ حرارتی

زغال سنگ به دو دسته اصلی دیگر نیز تقسیم می شود: زغال سنگ کک شو و زغال سنگ حرارتی. هر کدام از این انواع، ویژگی ها و کاربردهای خاص خود را دارند و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.

زغال سنگ کک شو (متالورژیکی)

زغال سنگ کک شو که به آن زغال سنگ متالورژیکی نیز گفته می شود، دارای محتوای گوگرد و فسفر کم است و می تواند در برابر حرارت بسیار بالا مقاومت کند. این نوع زغال سنگ در کوره های مخصوصی قرار می گیرد و تحت فرآیندی به نام پیرولیز بدون اکسیژن قرار می گیرد. در این فرآیند، زغال سنگ تا دمای حدود ۱۱۰۰ درجه سانتیگراد گرم می شود و ناخالصی ها و ترکیبات فرار آن حذف می شوند. نتیجه این فرآیند، تولید ماده ای به نام کک است که در کوره های بلند همراه با سنگ آهن و آهک برای تولید فولاد استفاده می شود.

زغال سنگ حرارتی (ترمال)

زغال سنگ حرارتی که به آن زغال سنگ ترمال نیز گفته می شود، برای تولید برق در نیروگاه ها استفاده می شود. این نوع زغال سنگ به صورت پودر ریز آسیاب می شود و در دمای بالا به سرعت می سوزد. از آن برای گرم کردن آب در دیگ های بخار استفاده می شود که بخار تولید شده توربین ها را به حرکت در می آورد و برق تولید می کند. علاوه بر این، زغال سنگ حرارتی ممکن است برای گرمایش فضا در خانه ها و کسب وکارها نیز استفاده شود.

تفاوت اصلی بین زغال سنگ کک شو و حرارتی در ترکیبات شیمیایی و کاربردهای آن هاست. زغال سنگ کک شو به دلیل داشتن کربن خالص و مقاومت در برابر حرارت بالا، در صنایع فولادسازی استفاده می شود، در حالی که زغال سنگ حرارتی به دلیل قابلیت سوختن سریع و تولید انرژی، بیشتر در نیروگاه های برق کاربرد دارد.

انرژی موجود در زغال سنگ و ارزش حرارتی آن

زغال سنگ به عنوان یک منبع انرژی، حاوی ترکیباتی است که هنگام سوختن، انرژی گرمایی آزاد می کند. این انرژی به دلیل وجود کربن ثابت در زغال سنگ است که به عنوان منبع ذخیره انرژی عمل می کند. علاوه بر کربن، زغال سنگ حاوی مقادیر مختلفی از رطوبت، خاکستر، مواد فرار، جیوه و گوگرد است که بر کیفیت و کارایی آن تأثیر می گذارند.

ترکیبات زغال سنگ

زغال سنگ از ترکیبات مختلفی تشکیل شده است که هر کدام نقش خاصی در آزادسازی انرژی دارند:

• کربن ثابت: اصلی ترین منبع انرژی در زغال سنگ که هنگام سوختن، گرما تولید می کند.
• رطوبت: میزان آب موجود در زغال سنگ که می تواند ارزش حرارتی آن را کاهش دهد.
• خاکستر: مواد معدنی مانند آهن، آلومینیوم، سیلیس و رس که پس از سوختن باقی می مانند.
• مواد فرار: ترکیباتی که در دمای بالا تبخیر می شوند و به سوختن زغال سنگ کمک می کنند.

ارزش حرارتی زغال سنگ

ارزش حرارتی زغال سنگ که به آن ارزش کالری یا محتوی انرژی نیز گفته می شود، میزان انرژی آزاد شده در هنگام سوختن آن را نشان می دهد. این مقدار معمولاً بر حسب واحد حرارتی بریتانیا (Btu) یا مگاژول بر کیلوگرم (MJ/kg) اندازه گیری می شود. به عنوان مثال، یک Btu مقدار گرمایی است که می تواند حدود ۰.۱۲ گالن آب (معادل یک پوند) را به اندازه ۱ درجه فارنهایت گرم کند.

زغال سنگ های مختلف به دلیل تفاوت در ترکیبات و میزان کربن، ارزش حرارتی متفاوتی دارند. به طور کلی، هرچه زغال سنگ سخت تر باشد، ارزش حرارتی آن بیشتر است. برای مثال، زغال سنگ آنتراسیت با ارزش حرارتی حدود ۳۰ مگاژول بر کیلوگرم، بالاترین ارزش حرارتی را در بین انواع زغال سنگ دارد.

تأثیر ترکیبات بر محیط زیست

با وجود مزایای انرژی زایی زغال سنگ، برخی ترکیبات آن مانند گوگرد و جیوه می توانند در هنگام سوختن باعث آلودگی هوا و مشکلات زیست محیطی شوند. به همین دلیل، نیروگاه های زغال سوز باید مجهز به فناوری هایی باشند که انتشار این آلاینده ها را کاهش دهند.

رتبه بندی انواع زغال سنگ بر اساس استانداردهای بین المللی

برای طبقه بندی و رتبه بندی انواع زغال سنگ، استانداردهای بین المللی وجود دارد که بر اساس معیارهایی مانند میزان کربن ثابت، ارزش حرارتی و درجه دگرگونی زمین شناسی انجام می شود. یکی از معتبرترین این استانداردها، استاندارد ASTM D388–05 است که توسط سازمان بین المللی ASTM (انجمن آمریکایی آزمایش و مواد) ارائه شده است.

معیارهای رتبه بندی زغال سنگ

رتبه بندی زغال سنگ بر اساس سه معیار اصلی انجام می شود:

• میزان کربن ثابت: هرچه میزان کربن ثابت در زغال سنگ بیشتر باشد، رتبه آن بالاتر است.
• ارزش حرارتی: زغال سنگ هایی که انرژی بیشتری در هنگام سوختن آزاد می کنند، در رتبه های بالاتری قرار می گیرند.
• درجه دگرگونی زمین شناسی: زغال سنگ هایی که تحت فشار و دمای بیشتری تشکیل شده اند، معمولاً سخت تر و با کیفیت تر هستند.

انواع زغال سنگ بر اساس رتبه بندی

بر اساس استاندارد ASTM، زغال سنگ به چهار دسته اصلی تقسیم می شود که از بالاترین به پایین ترین رتبه عبارتند از:

اهمیت رتبه بندی زغال سنگ

رتبه بندی زغال سنگ به صنایع کمک می کند تا بهترین نوع زغال سنگ را برای نیازهای خود انتخاب کنند. به عنوان مثال، زغال سنگ آنتراسیت به دلیل ارزش حرارتی بالا و کربن زیاد، برای مصارف صنعتی و تولید انرژی ایده آل است، در حالی که زغال سنگ لیگنیت به دلیل رطوبت بالا و ارزش حرارتی کم، بیشتر در نیروگاه های برق استفاده می شود.

این رتبه بندی همچنین به کاهش آلاینده های زیست محیطی کمک می کند، زیرا زغال سنگ های با رتبه بالاتر معمولاً آلودگی کمتری تولید می کنند.