فتوتروپیسم چیست؟ | نحوه واکنش گیاهان به نور

هنگامی که گیاهان را در محیطی با نور مناسب قرار می دهیم، ممکن است شاهد رفتارهای جالبی از آن ها باشیم. یکی از این رفتارها، پدیده فتوتروپیسم است که به معنای چرخش یا خم شدن گیاهان به سمت نور می باشد. این واکنش نه تنها نشان دهنده قابلیت های شگفت انگیز گیاهان در سازگاری با شرایط محیطی است، بلکه نقش حیاتی در فرآیند فتوسنتز و تولید انرژی برای آن ها ایفا می کند. در این مقاله به بررسی مفهوم فتوتروپیسم، دلایل آن، چگونگی عملکرد این پدیده و تحقیقات علمی مرتبط با آن خواهیم پرداخت.

فتوتروپیسم چیست؟

فتوتروپیسم پدیده ای است که در آن گیاهان به سمت نور حرکت می کنند یا خم می شوند. این واژه از دو بخش تشکیل شده است: پیشوند "فوتو" به معنای "نور" و پسوند "تروپیسم" به معنای "چرخش" یا "گرایش" است. به عبارت دیگر، فتوتروپیسم به معنای چرخش گیاهان به سمت منابع نوری است.

وقتی شما یک گیاه را در نزدیکی پنجره قرار می دهید، ممکن است متوجه شوید که گیاه به تدریج به سمت نور خم می شود. این رفتار طبیعی است و نتیجه تلاش گیاه برای به حداکثر رساندن دریافت نور می باشد. نور برای گیاهان یک عنصر کلیدی برای فتوسنتز است، فرایندی که از طریق آن گیاهان انرژی تولید می کنند و به رشد و بقای خود ادامه می دهند.

چرا گیاهان فتوتروپیسم را تجربه می کنند؟

گیاهان برای بقا و رشد نیاز به نور دارند و فتوتروپیسم یک مکانیزم طبیعی است که به آن ها کمک می کند تا نور را به بهترین شکل ممکن جذب کنند. این پدیده به گیاهان این امکان را می دهد که به سمت منابع نوری مانند خورشید حرکت کنند و از این طریق میزان نور دریافتی خود را افزایش دهند.

نور در فرآیند فتوسنتز نقش حیاتی دارد، جایی که گیاهان انرژی لازم برای تولید مواد غذایی و رشد را از طریق ترکیب نور، دی اکسید کربن و آب به دست می آورند. در این فرایند، گیاهان قندهای مورد نیاز برای تأمین انرژی را تولید کرده و همچنین اکسیژن را به عنوان محصول جانبی آزاد می کنند که برای سایر موجودات زنده ضروری است.

بنابراین، فتوتروپیسم به عنوان یک مکانیزم بقا و محافظت برای گیاهان عمل می کند. با خم شدن به سمت نور، گیاهان می توانند بیشترین میزان فوتوسنتز را انجام دهند و به این ترتیب انرژی بیشتری تولید کنند، که این امر به رشد و توسعه آن ها کمک می کند.

چگونه دانشمندان اولیه فتوتروپیسم را توضیح دادند؟

تاریخچه تحقیقات در زمینه فتوتروپیسم نشان می دهد که نظرات اولیه دانشمندان درباره علل این پدیده متفاوت و گاه متضاد بود. یکی از نخستین افرادی که به این موضوع پرداخت، تئوفراستوس (371 ق.م - 287 ق.م) بود که اعتقاد داشت فتوتروپیسم ناشی از کاهش مایعات در سمت روشن تری از ساقه گیاه است.

فیلسوف و دانشمند فرانسوی، فرانسیس بیکن (1561-1626) نیز نظری متفاوت ارائه داد و معتقد بود که فتوتروپیسم به خاطر پژمردگی گیاه ایجاد می شود. او در تلاش بود تا رابطه ای بین سلامت گیاه و حرکت آن به سمت نور برقرار کند.

روبرت شراک (1630-1684) نظریه دیگری را مطرح کده و اعتقاد داشت که گیاهان به سمت "هوای تازه" خم می شوند. در همین حال، جان ری (1628-1705) تصور می کرد که گیاهان به سمت دماهای خنک تر نزدیک به پنجره متمایل می شوند.

با این حال، تحولی در این تحقیقات با کارهای چارلز داروین (1809-1882) آغاز شد. او نخستین آزمایشات علمی مرتبط با فتوتروپیسم را انجام داد و فرضیه ای درباره وجود ماده ای در نوک ساقه که خمیدگی گیاه را تحریک می کند، مطرح کرد. داروین با پوشاندن نوک برخی از گیاهان و باقی گذاشتن نوک سایر گیاهان بدون پوشش، دریافت که گیاهانی که نوک آن ها پوشانده شده بودند به سمت نور خم نمی شوند.

این پژوهش های اولیه دانشمندان به پایه گذاری نظریه های جدیدی درباره فتوتروپیسم کمک کرد و زمینه را برای کشف هورمون های گیاهی فراهم آورد که در نهایت به شناسایی هورمون ایندول-3-استیک اسید، یا اکسین، منجر شد.

فتوتروپیسم چگونه کار می کند؟

فرآیند فتوتروپیسم به طور پیچیده ای در تعامل با نور و مواد شیمیایی موجود در گیاهان انجام می شود. در ابتدا، نور، به ویژه در طول موج های خاصی مانند نور آبی و بنفش (تقریباً 450 نانومتر)، بر روی گیاهان تابیده می شود.

یک پروتئین به نام فتورسپتور این نور را جذب کرده و به گیاه سیگنالی ارسال می کند. این پروتئین ها که به گروهی از پروتئین های فتورسپتور تحت عنوان فتوتروپین ها شناخته می شوند، به تحریک حرکات هورمونی در گیاه کمک می کنند.

در واکنش به نور، هورمون اکسین به سمت سمت تاریک و سایه دار ساقه گیاه جابه جا می شود. این هورمون با تحریک آزادسازی یون های هیدروژن در سلول های سمت تاریک، باعث کاهش pH در آن ناحیه می شود. این کاهش pH منجر به فعال سازی آنزیم هایی به نام اکسپانزین ها می شود که به سلول ها اجازه می هد متورم شوند.

نتیجه این فرآیند، خم شدن ساقه گیاه به سمت نور است. با بزرگ شدن سلول ها در سمت تاریک و به تبع کاهش حجم در سمت روشن، گیاه به سمت منبع نور حرکت می کند. این واکنش نه تنها به گیاه این امکان را می دهد که نور بیشتری جذب کند، بلکه نشان دهنده یک سیستم پیچیده و هماهنگ است که به گیاهان کمک می کند تا در محیط های مختلف بهتر تطابق یابند.

حقایق جالب در مورد فتوتروپیسم

فتوتروپیسم نه تنها یک پدیده علمی جذاب است، بلکه دارای نکات و حقایق جالبی می باشد که گاهی ممکن است نادیده گرفته شوند. در زیر به برخی از این حقایق اشاره می کنیم:

• اگر شما یک گیاه را که در حال تجربه فتوتروپیسم است، در نزدیکی پنجره بچرخانید تا به سمت باریک تر یا در خلاف جهت نور خم شود، جالب است بدانید که این گیاه تنها در عرض حدود هشت ساعت دوباره به سمت نور برمی گردد.
• برخی از گیاهان به جای حرکت به سمت نور، از آن دور می شوند که به این پدیده فتوتروپیسم منفی گفته می شود. به طور خاص، ریشه های گیاهان به سمت تاریکی حرکت می کنند و این پدیده در واقع به نام گرانوتروپیسم شناخته می شود، که در آن ریشه ها به سمت نیروی گرانشی تمایل دارند.
• یکی دیگر از پدیده های مشابه فوتوناتستی است که ممکن است به نظر ناخوشایند بیاید، اما در واقع، حرکتی مشابه فتوتروپیسم است. در فوتوناتستی، گیاهان به دلیل تحریک نور به حرکتی پیش بینی شده حرکت می کنند، نه الزماً به سمت منبع نور. یکی از نمونه های آن باز و بسته شدن برگ ها یا گل ها بر اساس وجود یا عدم وجود نور است.

این حقایق نشان می دهد که تعاملات گیاهان با نور پیچیده و متنوع است و مطالعه آن ها می تواند به ما در درک بهتر دنیای گیاهان و نیازهای آن ها کمک کند.