کانی‌های تبخیری و هالیدها: راهنمای جامع شناخت، خواص و کاربردها
کانی‌های تبخیری، حاصل ته‌نشینی مواد محلول در آب دریا و دریاچه‌های بزرگ هستند که با تبخیر آب، به شکل رسوب در می‌آیند. سنگ‌هایی که از این کانی‌ها تشکیل می‌شوند، سنگ‌های رسوبی تبخیری نامیده می‌شوند. هالیدها دسته‌ای از ترکیبات شیمیایی هستند که شامل عناصر هالوژن (نمک‌ساز) مانند فلوئور و کلر می‌باشند. هالوژن‌های سنگین‌تر مانند برم و ید، کانی‌های نادر و کم‌اهمیتی را تشکیل می‌دهند. از آنجایی که این مواد معدنی اغلب در کنار هم یافت می‌شوند، بررسی آن‌ها در یک دسته‌بندی مشترک، منطقی به نظر می‌رسد. در این میان، هالیدها شامل هالیت، فلوریت و سیلویت هستند. سایر کانی‌های تبخیری موجود در این دسته‌بندی، بورات‌ها (بوراکس و اولکسیت) یا سولفات‌ها (ژیپس) می‌باشند. این کانی‌ها از جمله مهم‌ترین کانی‌های رسوبی به شمار می‌روند.
در ادامه به بررسی دقیق‌تر برخی از این کانی‌های ارزشمند می‌پردازیم:
بوراکس (تنکار)
بوراکس با فرمول شیمیایی Na2B4O5(OH)4·8H2O، معمولاً در کف دریاچه‌های قلیایی یافت می‌شود. این کانی، که گاهی با نام تنکار نیز شناخته می‌شود، یک کانی بورات مهم است و در صنایع مختلفی کاربرد دارد.
فلوریت: کانی رنگارنگ و جذاب
فلوریت، با فرمول شیمیایی CaF2 (فلورید کلسیم)، به گروه کانی‌های هالید تعلق دارد. اگرچه هالیت (نمک طعام) رایج‌ترین هالید است، اما فلوریت جایگاه ویژه‌ای در کلکسیون هر علاقه‌مند به سنگ‌شناسی دارد. کانی فلوریت در اعماق کم و در شرایط نسبتاً خنک تشکیل می‌شود. سیالات غنی از فلوئور، مانند آخرین بقایای نفوذی‌های پلوتونیک یا آب نمک‌های قوی که کانی‌های فلزی را ته‌نشین می‌کنند، به سنگ‌های رسوبی غنی از کلسیم مانند سنگ آهک نفوذ می‌کنند و باعث تشکیل فلوریت می‌شوند. به همین دلیل، فلوریت یک کانی تبخیری نیست.
کلکسیونرها فلوریت را به دلیل طیف گسترده رنگی آن بسیار ارزشمند می‌دانند، اما رنگ بنفش آن از همه معروف‌تر است. این کانی اغلب در زیر نور ماوراء بنفش رنگ‌های فلورسنت مختلفی از خود نشان می‌دهد. برخی از نمونه‌های فلوریت خاصیت ترمولومینسانس (تابش نور در اثر حرارت) دارند و با گرم شدن، نور ساطع می‌کنند. هیچ کانی دیگری این همه تنوع بصری ندارد. فلوریت در اشکال بلوری مختلفی نیز یافت می‌شود.
هر سنگ‌شناسی یک قطعه فلوریت در دسترس دارد، زیرا این کانی استاندارد سختی 4 در مقیاس موس است.
تصویر بالا یک بلور کامل فلوریت نیست، بلکه یک قطعه شکسته از آن است. فلوریت به طور منظم در سه جهت مختلف شکسته می‌شود و سنگ‌های هشت وجهی تولید می‌کند—به عبارت دیگر، دارای کلیواژ (رخ) اکتائدرال کامل است. معمولاً بلورهای فلوریت مانند هالیت مکعبی هستند، اما می‌توانند اکتائدرال و اشکال دیگر نیز داشته باشند.
ژیپس: رایج‌ترین کانی تبخیری
ژیپس، یک کانی سولفاته، رایج‌ترین کانی تبخیری در طبیعت است و نقش مهمی در تشکیل سنگ‌های رسوبی دارد.
هالیت (نمک طعام)
هالیت با فرمول شیمیایی NaCl (کلرید سدیم)، همان نمک طعامی است که روزانه از آن استفاده می‌کنیم. این کانی، رایج‌ترین کانی هالید در طبیعت به شمار می‌رود.
سیلویت
سیلویت، با فرمول شیمیایی KCl (کلرید پتاسیم)، یک هالید است. این کانی معمولاً به رنگ قرمز دیده می‌شود، اما می‌تواند سفید نیز باشد. طعم سیلویت تندتر و تلخ‌تر از هالیت است که این ویژگی به تشخیص آن کمک می‌کند.
اولکسیت: کانی «سنگ تلویزیون»
اولکسیت با فرمول شیمیایی پیچیده NaCaB5O6(OH)6∙5H2O، ترکیبی از کلسیم، سدیم، مولکول‌های آب و بور است. این کانی تبخیری در شوره‌زارهای قلیایی که آب محلی غنی از بور است، تشکیل می‌شود و سختی آن حدود 2 در مقیاس موس است.
در فروشگاه‌های سنگ، ورقه‌های برش خورده اولکسیت مانند این نمونه، معمولاً به عنوان «سنگ تلویزیون» به فروش می‌رسند. اولکسیت از بلورهای نازکی تشکیل شده است که مانند فیبرهای نوری عمل می‌کنند. به همین دلیل، اگر آن را روی یک کاغذ قرار دهید، چاپ روی کاغذ به صورت برجسته روی سطح بالایی سنگ ظاهر می‌شود. با این حال، اگر به کناره‌های سنگ نگاه کنید، هیچ شفافیتی نخواهید دید.
این قطعه اولکسیت از صحرای موهاوی کالیفرنیا استخراج شده است، جایی که برای مصارف صنعتی گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سطح زمین، اولکسیت به شکل توده‌های نرم و پنبه‌ای دیده می‌شود و اغلب به آن «توپ پنبه‌ای» نیز می‌گویند. همچنین در زیر سطح زمین به صورت رگه‌هایی مشابه کریزوتیل یافت می‌شود که الیاف بلوری آن در سراسر ضخامت رگه امتداد دارند. این نمونه نیز از همین نوع است. اولکسیت نام خود را از کاشف آلمانی خود، گئورگ لودویگ اولکس، گرفته است.
- زمین شناسی
