فیتورمدیاسیون: 6 روش جادویی گیاهان برای پاکسازی محیط زیست

آیا می‌دانستید گیاهان می‌توانند در پاکسازی آلودگی‌های خاک، آب و هوا به ما کمک کنند؟ این فرآیند شگفت‌انگیز که به آن پاکسازی زیستی گیاهی یا فیتورمدیاسیون (Phytoremediation) گفته می‌شود، از توانایی ذاتی گیاهان برای جذب، تجزیه و یا بی‌اثر کردن آلاینده‌ها بهره می‌برد.

فیتورمدیاسیون، که ریشه در واژه‌های یونانی "phyto" به معنای گیاه و لاتین "remedium" به معنای بازگرداندن تعادل دارد، نوعی از زیست پالایی (bioremediation) است که از موجودات زنده برای پاکسازی خاک‌های آلوده استفاده می‌کند. این فناوری شامل تمامی فرایندهای شیمیایی و فیزیکی است که در آن گیاهان برای تجزیه یا تثبیت آلاینده‌ها در خاک و آب‌های زیرزمینی به کار می‌روند.

این روش، با استفاده از گیاهان خاصی که به آن‌ها "ابرجمع‌کننده‌ها" (hyperaccumulators) می‌گویند، به‌طور طبیعی آلاینده‌های موجود در خاک، آب یا هوا را جذب و یا بی‌خطر می‌کنند. فلزات سنگین سمی و آلاینده‌های آلی، از مهم‌ترین اهداف فیتورمدیاسیون هستند. با این حال، تحقیقات بیشتری برای درک کامل اثرات آن بر کل محیط زیست مورد نیاز است.

مفهوم پاکسازی زیستی گیاهی

فیتورمدیاسیون رویکردی مقرون به صرفه و مبتنی بر گیاه برای پاکسازی محیط زیست است. این روش از توانایی گیاهان در تغلیظ عناصر و ترکیبات موجود در محیط و متابولیسم مولکول‌های مختلف در بافت‌های خود بهره می‌برد.

این مفهوم به توانایی طبیعی گیاهان خاص، که به عنوان ابرجمع‌کننده‌ها شناخته می‌شوند، در تجمع زیستی، تجزیه یا بی‌ضرر کردن آلاینده‌ها در خاک، آب یا هوا اشاره دارد. فلزات سنگین سمی و آلاینده‌های آلی، اهداف اصلی فیتورمدیاسیون هستند.

از اواخر قرن بیستم، دانش ما از مکانیسم‌های فیزیولوژیکی و مولکولی فیتورمدیاسیون به همراه استراتژی‌های زیستی و مهندسی برای بهینه‌سازی و بهبود آن، شروع به شکل‌گیری کرده است. علاوه بر این، آزمایش‌های میدانی متعددی امکان استفاده از گیاهان برای پاکسازی محیط زیست را تأیید کرده‌اند. در حالی که این فناوری جدید نیست، روندهای فعلی نشان می‌دهند که محبوبیت آن در حال افزایش است.

تثبیت زیستی گیاهی (Phytosequestration)

تثبیت زیستی گیاهی، که با نام فیتواستابیلایزیشن (Phytostabilization) نیز شناخته می‌شود، شامل فرآیندهای مختلفی است. این فرآیندها می‌توانند شامل جذب آلاینده‌ها توسط ریشه، جذب سطحی آلاینده‌ها به سطح ریشه، یا تولید مواد بیوشیمیایی توسط گیاه باشند که در خاک یا آب‌های زیرزمینی در مجاورت ریشه‌ها آزاد می‌شوند و می‌توانند آلاینده‌های نزدیک را جداسازی، ته‌نشین یا به نوعی بی‌حرکت کنند. به عبارت دیگر، در این روش گیاهان با تثبیت آلاینده‌ها از انتشار و گسترش آن‌ها در محیط زیست جلوگیری می‌کنند.

تجزیه زیستی ریزوسفری (Rhizodegradation)

این فرآیند در خاک یا آب‌های زیرزمینی اطراف ریشه گیاهان رخ می‌دهد. ترشحات (Exudates) گیاهان، باکتری‌های موجود در ریزوسفر (منطقه اطراف ریشه) را تحریک می‌کنند تا تجزیه زیستی آلاینده‌های خاک را تسریع کنند. به عبارت دیگر، گیاهان با ترشح مواد خاص، میکروارگانیسم‌های مفید را جذب کرده و به آن‌ها کمک می‌کنند تا آلاینده‌ها را تجزیه کنند.

فیتوهیدرولیک (Phytohydraulics)

فیتوهیدرولیک به استفاده از گیاهان با ریشه‌های عمیق - معمولاً درختان - برای مهار، جداسازی یا تجزیه آلاینده‌های آب‌های زیرزمینی اطلاق می‌شود که با ریشه‌های آن‌ها در تماس هستند. برای مثال، از درختان صنوبر برای مهار یک ستون آلودگی آب زیرزمینی از متیل ترت-بوتیل اتر (MTBE) استفاده شده است. به این ترتیب، درختان با جذب آب آلوده از گسترش آلودگی جلوگیری می‌کنند و در برخی موارد، آلاینده‌ها را نیز تجزیه می‌کنند.

استخراج زیستی گیاهی (Phytoextraction)

استخراج زیستی گیاهی که با نام تجمع زیستی گیاهی (Phytoaccumulation) نیز شناخته می‌شود، فرآیندی است که در آن گیاهان از طریق ریشه‌های خود آلاینده‌ها را جذب یا بیش از حد تجمع می‌دهند و آن‌ها را در بافت‌های ساقه یا برگ ذخیره می‌کنند. در این روش، آلاینده‌ها لزوماً تجزیه نمی‌شوند، اما با برداشت گیاهان، از محیط زیست حذف می‌شوند.

این روش به ویژه برای حذف فلزات از خاک مفید است. در برخی موارد، فلزات را می‌توان با سوزاندن گیاهان در فرآیندی به نام استخراج معدنی گیاهی (Phytomining) برای استفاده مجدد بازیافت کرد. به این ترتیب، گیاهان نقش معدنچی را ایفا کرده و به استخراج فلزات ارزشمند از خاک‌های آلوده کمک می‌کنند.

تبخیر زیستی گیاهی (Phytovolatilization)

گیاهان ترکیبات فرار را از طریق ریشه‌های خود جذب می‌کنند و همان ترکیبات یا متابولیت‌های آن‌ها را از طریق برگ‌ها تعرق می‌کنند و در نتیجه آن‌ها را در جو آزاد می‌کنند. به عبارت دیگر، گیاهان به عنوان یک فیلتر طبیعی عمل کرده و ترکیبات سمی فرار را از خاک و آب جذب و به شکل بخار به اتمسفر منتقل می‌کنند. لازم به ذکر است که این روش، آلاینده را از محیط حذف نمی‌کند بلکه صرفاً آن را به شکل دیگری تبدیل می‌کند.

تجزیه زیستی گیاهی (Phytodegradation)

در این فرآیند، آلاینده‌ها جذب بافت‌های گیاهی شده و در آنجا متابولیزه یا به اصطلاح، زیست‌تغییرشکل می‌یابند. محل انجام این دگرگونی به نوع گیاه بستگی دارد و می‌تواند در ریشه‌ها، ساقه‌ها یا برگ‌ها رخ دهد. به این ترتیب، گیاهان با استفاده از آنزیم‌های خود، ساختار شیمیایی آلاینده‌ها را تغییر داده و آن‌ها را به مواد کم‌خطرتر یا بی‌خطر تبدیل می‌کنند.

نگرانی‌های مرتبط با پاکسازی زیستی گیاهی

از آنجا که فیتورمدیاسیون نسبتاً جدید است، هنوز سوالاتی در مورد تأثیرات گسترده‌تر آن بر محیط زیست وجود دارد. به گفته مرکز نظارت بر محیط زیست عمومی (CPEO)، تحقیقات بیشتری برای درک تأثیر ترکیبات مختلف بر کل اکوسیستمی که گیاهان ممکن است بخشی از آن باشند، مورد نیاز است.

با توجه به غلظت آلاینده‌ها در خاک، فیتورمدیاسیون ممکن است به مناطق با غلظت کمتر محدود شود، زیرا گیاهان در میزان زباله‌ای که می‌توانند جذب و پردازش کنند، محدودیت دارند.

علاوه بر این، CPEO هشدار می‌دهد که برای موفقیت‌آمیز بودن درمان‌های فیتورمدیاسیون، به مقادیر زیادی سطح نیاز است. برخی از آلاینده‌ها ممکن است از طریق محیط‌های مختلف (خاک، هوا یا آب) منتقل شوند و برخی از آلاینده‌ها با این درمان سازگار نیستند (مانند بی‌فنیل‌های پلی‌کلره، یا PCBs).