پدیده فوتوالکتریک: رهایی الکترون از ماده با نور | همه چیز درباره اثر فوتوالکتریک
پدیده فوتوالکتریک زمانی رخ می‌دهد که ماده در اثر تابش الکترومغناطیسی، مانند فوتون‌های نور، الکترون ساطع می‌کند. در این پدیده، نور با انرژی کافی به سطح ماده تابانده شده و باعث جدا شدن الکترون‌ها از سطح آن می‌شود. در ادامه، نگاهی دقیق‌تر به چیستی و نحوه عملکرد این پدیده خواهیم داشت.
نگاهی جامع به پدیده فوتوالکتریک
پدیده فوتوالکتریک اغلب به عنوان مقدمه‌ای برای درک دوگانگی موج-ذره‌ای نور و مکانیک کوانتومی مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
اساس کار به این صورت است که وقتی یک سطح در معرض انرژی الکترومغناطیسی کافی قرار می‌گیرد، نور جذب شده و الکترون‌ها آزاد می‌شوند. نکته مهم، فرکانس آستانه است که برای مواد مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال، برای فلزات قلیایی این فرکانس در محدوده نور مرئی، برای سایر فلزات در محدوده نزدیک به فرابنفش و برای غیرفلزات در محدوده فرابنفش شدید است. پدیده فوتوالکتریک با فوتون‌هایی با انرژی چند الکترون‌ولت تا بیش از 1 مگاالکترون‌ولت رخ می‌دهد. در انرژی‌های بالای فوتون (نزدیک به انرژی سکون الکترون، 511 کیلوالکترون‌ولت)، پراکندگی کامپتون و در انرژی‌های بالای 1.022 مگاالکترون‌ولت، پدیده تولید زوج ممکن است اتفاق بیفتد.
اینشتین پیشنهاد کرد که نور از بسته‌های انرژی به نام فوتون تشکیل شده است. به گفته او، انرژی هر فوتون برابر است با فرکانس آن ضربدر ثابت پلانک. فوتونی که فرکانس آن از یک مقدار آستانه بیشتر باشد، انرژی کافی برای بیرون راندن یک الکترون و ایجاد پدیده فوتوالکتریک را دارد. در حالی که برای توجیه پدیده فوتوالکتریک نیازی به کوانتیده بودن نور نیست، برخی از کتاب‌های درسی همچنان اصرار دارند که این پدیده، ماهیت ذره‌ای نور را نشان می‌دهد.
معادلات اینشتین برای پدیده فوتوالکتریک
تفسیر اینشتین از پدیده فوتوالکتریک منجر به معادلات زیر می‌شود که برای نور مرئی و فرابنفش معتبر هستند:
انرژی فوتون = انرژی لازم برای جدا کردن الکترون + انرژی جنبشی الکترون ساطع شده
رابطه ریاضی این معادله به صورت زیر است:
hν = W + E
در این معادله:
- h: ثابت پلانک
- ν: فرکانس فوتون تابیده شده
- W: تابع کار، حداقل انرژی مورد نیاز برای جدا کردن یک الکترون از سطح یک فلز معین (hν0)
- E: حداکثر انرژی جنبشی الکترون‌های پرتاب شده (1/2 mv2)
- ν0: فرکانس آستانه برای پدیده فوتوالکتریک
- m: جرم سکون الکترون پرتاب شده
- v: سرعت الکترون پرتاب شده
اگر انرژی فوتون تابیده شده کمتر از تابع کار باشد، هیچ الکترونی ساطع نخواهد شد.
با استفاده از نظریه نسبیت خاص اینشتین، رابطه بین انرژی (E) و تکانه (p) یک ذره به صورت زیر است:
E = [(pc)2 + (mc2)2](1/2)
که در آن m جرم سکون ذره و c سرعت نور در خلاء است.
ویژگی‌های کلیدی پدیده فوتوالکتریک
- نرخ پرتاب فوتوالکترون‌ها (تعداد الکترون‌های ساطع شده در واحد زمان) با شدت نور تابیده شده رابطه مستقیم دارد (در فرکانس ثابت و برای یک فلز مشخص).
- فاصله زمانی بین تابش نور و انتشار فوتوالکترون بسیار کوتاه است (کمتر از 9-10 ثانیه).
- برای هر فلز، یک حداقل فرکانس وجود دارد که در زیر آن پدیده فوتوالکتریک رخ نخواهد داد و هیچ فوتوالکترونی ساطع نمی‌شود (فرکانس آستانه).
- بالای فرکانس آستانه، حداکثر انرژی جنبشی فوتوالکترون ساطع شده به فرکانس نور تابیده شده بستگی دارد، اما مستقل از شدت آن است.
- اگر نور تابیده شده به صورت خطی قطبیده شده باشد، توزیع جهت‌دار الکترون‌های ساطع شده در جهت قطبش (جهت میدان الکتریکی) به حداکثر می‌رسد.
مقایسه پدیده فوتوالکتریک با سایر برهم‌کنش‌ها
هنگامی که نور و ماده با هم برهم‌کنش می‌کنند، بسته به انرژی تابش، فرآیندهای مختلفی امکان‌پذیر است. پدیده فوتوالکتریک نتیجه برهم‌کنش نور با انرژی پایین است. نور با انرژی متوسط می‌تواند باعث پراکندگی تامسون و پراکندگی کامپتون شود. نور با انرژی بالا نیز می‌تواند باعث تولید زوج شود.
- شیمی
- علم
