ماده تاریک سرد (CDM): کلید حل معمای جهان هستی | همه چیز درباره CDM

جهان هستی، آن‌طور که می‌شناسیم، تنها از یک نوع ماده تشکیل نشده است. در واقع، دو نوع ماده اصلی در کیهان وجود دارد. اول، ماده‌ای که قابل شناسایی است و اخترشناسان آن را ماده باریونی می‌نامند. این ماده، که از پروتون‌ها و نوترون‌ها تشکیل شده، همان چیزی است که ما آن را ماده "معمولی" می‌دانیم. ستاره‌ها، کهکشان‌ها و تمام اجرام آسمانی موجود در آن‌ها از جمله این ماده باریونی هستند.

اما، یک "چیز" دیگر هم در این جهان وجود دارد که با روش‌های مشاهده‌ای معمولی قابل شناسایی نیست. با این حال، وجود دارد. چطور می‌دانیم؟ به این دلیل که اخترشناسان می‌توانند اثر گرانشی آن را بر روی ماده باریونی اندازه گیری کنند. به این ماده مرموز، ماده تاریک می‌گویند، زیرا نور را منعکس یا منتشر نمی‌کند و به همین دلیل "تاریک" است. این شکل اسرارآمیز ماده، چالش‌های بزرگی را برای درک بسیاری از جنبه‌های جهان هستی، از جمله چگونگی شکل‌گیری آن در حدود ۱۳.۷ میلیارد سال پیش، ایجاد می‌کند. در واقع، فهمیدن ماهیت ماده تاریک، کلیدی برای فهمیدن جهان است.

کشف ماده تاریک: چگونه این معمای کیهانی آشکار شد؟

دهه‌ها پیش، اخترشناسان با یک معمای بزرگ روبرو شدند: جرم موجود در جهان برای توضیح پدیده‌هایی مانند چرخش ستاره‌ها در کهکشان‌ها و حرکت خوشه‌های ستاره‌ای کافی نبود. جرم، بر حرکت هر جسمی در فضا، چه یک کهکشان باشد، چه یک ستاره یا سیاره، تأثیر می‌گذارد. اما بررسی چرخش کهکشان‌ها نشان می‌داد که جرم بیشتری در جایی وجود دارد که قابل ردیابی نیست. گویی این جرم "گم‌شده" بود و در محاسباتی که بر اساس ستاره‌ها و سحابی‌ها برای تعیین جرم یک کهکشان انجام می‌شد، به حساب نمی‌آمد. دکتر ورا روبین و تیمش هنگامی که مشغول بررسی کهکشان‌ها بودند، برای اولین بار متوجه این تفاوت بین نرخ چرخش پیش‌بینی‌شده (بر اساس جرم تخمینی کهکشان‌ها) و نرخ‌های مشاهده‌شده واقعی شدند.

محققان به دنبال یافتن پاسخ این سوال که این جرم گم‌شده کجا رفته، به کاوش‌های بیشتری پرداختند. آن‌ها این فرضیه را مطرح کردند که شاید درک ما از قوانین فیزیک، به ویژه نسبیت عام، دارای نقص است. اما با توجه به اینکه بسیاری از پدیده‌های دیگر با این نظریه توجیه می‌شدند، این فرضیه رد شد. در نتیجه، آن‌ها به این نتیجه رسیدند که شاید جرم همچنان وجود دارد، اما به سادگی قابل مشاهده نیست.

اگرچه هنوز این احتمال وجود دارد که ما درک کاملی از گرانش نداشته باشیم، اما ایده وجود جرم نامرئی (ماده تاریک) برای فیزیکدانان جذاب‌تر بود. شواهد مشاهده‌ای از وجود آن در اطراف کهکشان‌ها وجود دارد و نظریه‌ها و مدل‌ها نیز به نقش آن در شکل‌گیری اولیه جهان اشاره می‌کنند. بنابراین، اخترشناسان و کیهان‌شناسان می‌دانند که ماده تاریک وجود دارد، اما هنوز نتوانسته‌اند ماهیت آن را کشف کنند. یافتن پاسخ این سوال، یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی دانشمندان در زمینه کیهان‌شناسی است.

ماده تاریک سرد (CDM): پیشتاز حل معمای جرم گمشده

اما ماده تاریک دقیقاً چیست؟ در حال حاضر، تنها نظریه‌ها و مدل‌هایی در این زمینه وجود دارد. این نظریه‌ها را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد: ماده تاریک داغ (HDM)، ماده تاریک گرم (WDM) و ماده تاریک سرد (CDM).

از بین این سه نوع، CDM مدت‌هاست که به عنوان اصلی‌ترین نامزد برای توضیح جرم گمشده جهان در نظر گرفته می‌شود. با این حال، برخی از محققان هنوز هم از نظریه ترکیبی حمایت می‌کنند، که در آن جنبه‌هایی از هر سه نوع ماده تاریک با هم ترکیب می‌شوند تا کل جرم گمشده را تشکیل دهند.

CDM نوعی از ماده تاریک است که اگر وجود داشته باشد، در مقایسه با سرعت نور به آرامی حرکت می‌کند. تصور می‌شود که از همان ابتدای شکل‌گیری جهان وجود داشته و احتمالاً بر رشد و تکامل کهکشان‌ها و همچنین شکل‌گیری اولین ستاره‌ها تأثیر گذاشته است. اخترشناسان و فیزیکدانان بر این باورند که این ماده به احتمال زیاد نوعی ذره بیگانه است که هنوز کشف نشده است. این ذره به احتمال زیاد دارای ویژگی‌های بسیار خاصی است:

اولاً، باید فاقد هرگونه برهمکنش با نیروی الکترومغناطیسی باشد. این امر نسبتاً واضح است، زیرا ماده تاریک، تاریک است. بنابراین، با هیچ نوع انرژی در طیف الکترومغناطیسی برهمکنش ندارد، آن را منعکس نمی‌کند و از خود ساطع نمی‌کند. به همین دلیل است که نمی‌توانیم آن را به طور مستقیم مشاهده کنیم.

با این حال، هر ذره‌ای که به عنوان نامزد ماده تاریک سرد مطرح می‌شود، باید با میدان گرانشی برهمکنش داشته باشد. اثبات این موضوع، مشاهدات اخترشناسان از خوشه‌های کهکشانی است که انباشت ماده تاریک در آن‌ها، تأثیر گرانشی بر نور ساطع شده از اجرام دوردست دارد. این پدیده، که به عنوان "اثر لنز گرانشی" شناخته می‌شود، بارها مشاهده شده است و شاهدی بر وجود ماده تاریک و برهمکنش گرانشی آن است.

نامزدهای ماده تاریک سرد: چه چیزهایی می‌توانند CDM باشند؟

اگرچه هیچ ماده شناخته‌شده‌ای تمام معیارهای ماده تاریک سرد را برآورده نمی‌کند، اما حداقل سه نظریه برای توضیح CDM (در صورت وجود) ارائه شده است:

• ذرات پرجرم با برهمکنش ضعیف (WIMPs): این ذرات، طبق تعریف، تمام نیازهای CDM را برآورده می‌کنند. با این حال، تاکنون وجود چنین ذره‌ای به اثبات نرسیده است. WIMP به اصطلاحی کلی برای همه نامزدهای ماده تاریک سرد، صرف نظر از دلیل احتمالی پیدایش ذره، تبدیل شده است.
• آکسیون‌ها: این ذرات دارای (حداقل به طور حاشیه‌ای) خواص لازم ماده تاریک هستند، اما به دلایل مختلف احتمالاً پاسخ سوال ماده تاریک سرد نیستند.
• اجرام هاله‌ای فشرده پرجرم (MACHOs): این اصطلاح مخفف Massive Compact Halo Objects است و به اجسامی مانند سیاهچاله‌ها، ستاره‌های نوترونی باستانی، کوتوله‌های قهوه‌ای و اجرام سیاره‌ای اشاره دارد. همه این اجسام غیر درخشان و پرجرم هستند. اما، به دلیل اندازه بزرگشان، چه از نظر حجم و چه از نظر جرم، ردیابی آن‌ها با نظارت بر برهمکنش‌های گرانشی موضعی نسبتاً آسان خواهد بود. مشکلاتی در مورد فرضیه MACHO وجود دارد. به عنوان مثال، حرکت مشاهده شده کهکشان‌ها به گونه‌ای یکنواخت است که اگر MACHOها جرم گمشده را تأمین کنند، توضیح آن دشوار خواهد بود. علاوه بر این، خوشه‌های ستاره‌ای به توزیع بسیار یکنواختی از چنین اجسامی در مرزهای خود نیاز دارند. این بسیار بعید به نظر می‌رسد. همچنین، تعداد MACHOهایی که برای توضیح جرم گمشده لازم است باید نسبتاً زیاد باشد.

در حال حاضر، معمای ماده تاریک هنوز راه حل واضحی ندارد. اخترشناسان به طراحی آزمایش‌هایی برای جستجوی این ذرات گریزپا ادامه می‌دهند. هنگامی که آن‌ها ماهیت این ذرات و نحوه توزیع آن‌ها در سراسر جهان را کشف کنند، فصل دیگری از درک ما از کیهان را باز خواهند کرد. درک ماده تاریک، کلیدی برای فهمیدن سرنوشت جهان هستی است.